①項 Dictatore habente comitia Caesare
consules creantur Iulius Caesar et P. Servilius;
is enim erat annus, quo per leges ei consulem fieri liceret.
②項 His rebus confectis,
cum fides tota Italia esset angustior
neque creditae pecuniae solverentur,
constituit, ut arbitri darentur;
per eos fierent aestimationes possessionum et rerum,
quanti quaeque earum ante bellum fuisset,
atque eae creditoribus traderentur.
③項 Hoc
et ad timorem novarum tabularum tollendum minuendumve,
qui fere bella et civiles dissensiones sequi consuevit,
et ad debitorum tuendam existimationem
esse aptissimum existimavit.
④項 Item praetoribus tribunisque plebis rogationes ad populum ferentibus
nonnullos ambitus Pompeia lege damnatos
illis temporibus, quibus in urbe praesidia legionum Pompeius habuerat,
quae iudicia aliis audientibus iudicibus, aliis sententiam ferentibus singulis diebus erant perfecta,
in integrum restituit,
qui se illi initio civilis belli obtulerant, si sua opera in bello uti vellet,
proinde aestimans, ac si usus esset, quoniam sui fecissent potestatem.
⑤項 Statuerat enim prius hos iudicio populi debere restitui, quam suo beneficio videri receptos,
ne aut ingratus in referenda gratia aut arrogans in praeripiendo populi beneficio videretur.
①項 His rebus et feriis Latinis comitiisque omnibus perficiendis XI dies tribuit
dictaturaque se abdicat
et ab urbe proficiscitur Brundisiumque pervenit.
②項 Eo legiones XII, equitatum omnem venire iusserat.
Sed tantum navium repperit
ut anguste XV milia legionariorum militum,
D equites transportari possent.
Hoc unum [inopia navium] Caesari ad celeritatem conficiendi belli defuit.
③項 Atque eae ipsae copiae hoc infrequentiores imponuntur,
quod multi [Galli] tot bellis defecerant,
longumque iter ex Hispania magnum numerum deminuerat,
et gravis autumnus in Apulia circumque Brundisium
ex saluberrimis Galliae et Hispaniae regionibus omnem exercitum valetudine temptaverat.
①項 Pompeius annuum spatium ad comparandas copias nactus,
quod vacuum a bello atque ab hoste otiosum fuerat,
magnam ex Asia Cycladibusque insulis, Corcyra, Athenis, Ponto, Bithynia, Syria, Cilicia, Phoenice, Aegypto classem coegerat,
magnam omnibus locis aedificandam curaverat,
②項 magnam imperatam Asiae, Syriae regibusque omnibus et dynastis et tetrarchis et liberis Achaiae populis pecuniam exegerat,
magnam societates earum provinciarum, quas ipse obtinebat, sibi numerare coegerat.
①項 Legiones effecerat civium Romanorum VIIII:
V ex Italia, quas traduxerat;
unam ex Cilicia veteranam, quam factam ex duabus gemellam appellabat;
unam ex Creta et Macedonia ex veteranis militibus,
qui dimissi a superioribus imperatoribus in his provinciis consederant;
duas ex Asia, quas Lentulus consul conscribendas curaverat.
②項 Praeterea magnum numerum ex Thessalia, Boeotia, Achaia Epiroque supplementi nomine in legiones distribuerat;
his Antonianos milites admiscuerat.
③項 Praeter has exspectabat cum Scipione ex Syria legiones II.
Sagittarios Creta, Lacedaemone, ex Ponto atque Syria reliquisque civitatibus III milia numero habebat,
funditorum cohortes sescenarias II,
equitum VII milia.
Ex quibus DC Gallos Deiotarus adduxerat,
D Ariobarzanes ex Cappadocia;
ad eundem numerum Cotys ex Thracia dederat et Sadalam filium miserat;
④項 ex Macedonia CC erant, quibus Rhascypolis praeerat, excellenti virtute;
D ex Gabinianis Alexandria, Gallos Germanosque,
quos ibi A. Gabinius praesidii causa apud regem Ptolomaeum reliquerat,
Pompeius filius cum classe adduxerat;
DCCC ex servis suis pastorumque suorum <numero> coegerat;
⑤項 CCC Tarcondarius Castor et Domnilaus ex Gallograecia dederant
── horum alter una venerat, alter filium miserat ── ;
CC ex Syria a Commageno Antiocho, cui magna Pompeius praemia tribuit, missi erant,
in his plerique hippotoxotae.
⑥項 Huc Dardanos, Bessos partim mercennarios, partim imperio aut gratia comparatos,
item Macedones, Thessalos ac reliquarum gentium et civitatum adiecerat
atque eum, quem supra demonstravimus, numerum expleverat.
①項 Frumenti vim maximam
ex Thessalia, Asia, Aegypto, Creta, Cyrenis reliquisque regionibus comparaverat.
②項 Hiemare Dyrrachii, Apolloniae omnibusque oppidis maritimis constituerat, ut mare transire Caesarem prohiberet,
eiusque rei causa omni ora maritima classem disposuerat.
③項 Praeerat Aegyptiis navibus Pompeius filius,
Asiaticis D. Laelius et C. Triarius,
Syriacis C. Cassius,
Rhodiis C. Marcellus cum C. Coponio,
Liburnicae atque Achaicae classi Scribonius Libo et M. Octavius.
④項 Toti tamen officio maritimo M. Bibulus praepositus cuncta administrabat;
ad hunc summa imperii respiciebat.
①項 Caesar ut Brundisium venit,
contionatus apud milites,
quoniam prope ad finem laborum ac periculorum esset perventum,
aequo animo mancipia atque impedimenta in Italia relinquerent,
ipsi expediti naves conscenderent, quo maior numerus militum posset imponi,
omniaque ex victoria et ex sua liberalitate sperarent,
conclamantibus omnibus,
imperaret, quod vellet, quodcumque imperavisset, se aequo animo esse facturos,
II. Nonas Ianuarias naves solvit.
②項 Impositae, ut supra demonstratum est, legiones VII.
Postridie terram attigit.
Cerauniorum saxa inter et alia loca periculosa quietam nactus stationem
et portus omnes timens, quos teneri ab adversariis arbitrabatur,
ad eum locum qui appellabatur Palaeste,
omnibus navibus ad unam incolumibus milites exposuit.
①項 Erat Orici Lucretius Vespillo et Minucius Rufus cum Asiaticis navibus XVIII,
quibus iussu D. Laelii praeerant,
M. Bibulus cum navibus ex Corcyrae.
②項 Sed neque illi sibi confisi ex portu prodire sunt ausi,
cum Caesar omnino XII naves longas praesidio duxisset, in quibus erant constratae IIII,
neque Bibulus impeditis navibus dispersisque remigibus satis mature occurrit,
quod prius ad continentem visus est Caesar, quam de eius adventu fama omnino in eas regiones perferretur.
①項 Expositis militibus
naves eadem nocte Brundisium a Caesare remittuntur,
ut reliquae legiones equitatusque transportari possent.
②項 Huic officio praepositus erat Fufius Calenus legatus,
qui celeritatem in transportandis legionibus adhiberet.
Sed serius a terra provectae naves
neque usae nocturna aura in redeundo offenderunt.
③項 Bibulus enim Corcyrae certior factus de adventu Caesaris,
sperans alicui se parti onustarum navium occurrere posse inanibus occurrit
et nactus circiter XXX in eas indiligentiae suae ac doloris iracundiam erupit
omnesque incendit eodemque igne nautas dominosque navium interfecit,
magnitudine poenae reliquos terreri sperans.
④項 Hoc confecto negotio
a Sasonis ad Orici portum stationes litoraque omnia longe lateque classibus occupavit,
custodiisque diligentius dispositis,
ipse gravissima hieme in navibus excubans
neque ullum laborem aut munus despiciens, neque subsidium exspectans,
si in Caesaris complexum venire posset, . . .
①項 Discessu Liburnarum ex Illyrico
M. Octavius cum iis quas habebat navibus
Salonas pervenit.
Ibi concitatis Dalmatis reliquisque barbaris
Issam a Caesaris amicitia avertit;
②項 conventum Salonis
cum neque pollicitationibus neque denuntiatione periculi permovere posset,
oppidum oppugnare instituit.
Est autem oppidum et loci natura et colle munitum.
③項 Sed celeriter cives Romani ligneis effectis turribus
his sese munierunt,
et cum essent infirmi ad resistendum propter paucitatem hominum
crebris confecti vulneribus,
ad extremum auxilium descenderunt
servosque omnes puberes liberaverunt
et praesectis omnium mulierum crinibus tormenta effecerunt.
④項 Quorum cognita sententia
Octavius quinis castris oppidum circumdedit
atque uno tempore obsidione et oppugnationibus eos premere coepit.
⑤項 Illi omnia perpeti parati maxime a re frumentaria laborabant.
Cui rei missis ad Caesarem legatis
auxilium ab eo petebant;
reliqua, ut poterant, incommoda per se sustinebant.
⑥項 Et longo interposito spatio
cum diuturnitas oppugnationis neglegentiores Octavianos effecisset,
nacti occasionem meridiani temporis discessu eorum
pueris mulieribusque in muro dispositis,
ne quid cotidianae consuetudinis desideraretur,
ipsi manu facta cum iis quos nuper liberaverant,
in proxima Octavii castra inruperunt.
⑦項 His expugnatis
eodem impetu altera sunt adorti,
inde tertia et quarta et deinceps reliqua
omnibusque eos castris expulerunt
et magno numero interfecto
reliquos atque ipsum Octavium in naves confugere coegerunt.
Hic fuit oppugnationis exitus.
⑧項 Iamque hiems adpropinquabat,
et tantis detrimentis acceptis
Octavius desperata oppugnatione oppidi
Dyrrachium sese ad Pompeium recepit.
①項 Demonstravimus L. Vibullium Rufum, Pompei praefectum,
bis in potestatem pervenisse Caesaris atque ab eo esse dimissum,
semel ad Corfinium, iterum in Hispania.
②項 Hunc pro suis beneficiis Caesar idoneum iudicaverat, quem cum mandatis ad Cn. Pompeium mitteret,
eundemque apud Cn. Pompeium auctoritatem habere intellegebat.
③項 Erat autem haec summa mandatorum:
debere utrumque pertinaciae finem facere et ab armis discedere
neque amplius fortunam periclitari.
④項 Satis esse magna utrimque incommoda accepta,
quae pro disciplina et praeceptis habere possent, ut reliquos casus timerent:
⑤項 illum Italia expulsum
amissa Sicilia et Sardinia duabusque Hispaniis
et cohortibus <in> Italia atque Hispania civium Romanorum C(centum) atque XXX;
<se> morte Curionis et detrimento Africani exercitus
et Antoni militumque deditione ad Curictam.
⑥項 Proinde sibi ac rei publicae parcerent,
<cum> quantum in bello fortuna posset, iam ipsi incommodis suis satis essent documento.
⑦項 Hoc unum esse tempus de pace agendi,
dum sibi uterque confideret et pares ambo viderentur;
si vero alteri paulum modo tribuisset fortuna,
non esse usurum condicionibus pacis eum, qui superior videretur,
neque fore aequa parte contentum, qui se omnia habiturum confideret.
⑧項 Condiciones pacis,
quoniam antea convenire non potuissent,
Romae ab senatu et a populo peti debere.
Interesse id rei publicae et ipsis placere oportere,
si uterque in contione statim iuravisset se triduo proximo exercitum dimissurum.
⑩項 Depositis armis auxiliisque, quibus nunc confiderent,
necessario populi senatusque iudicio fore utrumque contentum.
⑪項 Haec quo facilius Pompeio probari possent,
omnes suas terrestres ubique copias dimissurum . . .
①項 Vibullius his expositis [Corcyrae]
non minus necessarium esse existimavit de repentino adventu Caesaris Pompeium fieri certiorem,
uti ad id consilium capere posset,
ante quam de mandatis agi inciperetur,
atque ideo continuato nocte ac die itinere
atque omnibus oppidis mutatis ad celeritatem iumentis
ad Pompeium contendit, ut adesse Caesarem nuntiaret.
②項 Pompeius erat eo tempore in Candavia
iterque ex Macedonia in hiberna Apolloniam Dyrrachiumque habebat.
Sed re nova perturbatus
maioribus itineribus Apolloniam petere coepit,
ne Caesar orae maritimae civitates occuparet.
At ille expositis militibus eodem die Oricum proficiscitur.
③項 Quo cum venisset, L. Torquatus,
qui iussu Pompei oppido praeerat praesidiumque ibi Parthinorum habebat,
conatus portis clausis oppidum defendere,
cum Graecos murum ascendere atque arma capere iuberet,
illi autem se contra imperium populi Romani pugnaturos negarent,
oppidani autem etiam sua sponte Caesarem recipere conarentur,
desperatis omnibus auxiliis portas aperuit
et se atque oppidum Caesari dedidit
incolumisque ab eo conservatus est.
①項 Recepto Caesar Orico
nulla interposita mora Apolloniam proficiscitur.
eius adventu audito
L. Staberius, qui ibi praeerat,
aquam comportare in arcem atque eam munire obsidesque ab Apolloniatibus exigere coepit.
②項 Illi vero daturos se negare
neque portas consuli praeclusuros,
neque sibi iudicium sumpturos contra atque omnis Italia populusque Romanus iudicavisset.
③項 Quorum cognita voluntate
clam profugit Apollonia Staberius.
Illi ad Caesarem legatos mittunt oppidoque recipiunt.
④項 Hos sequuntur Byllidenses, Amantini et reliquae finitimae civitates totaque Epirus
et legatis ad Caesarem missis,
quae imperaret, facturos pollicentur.
①項 At Pompeius cognitis his rebus, quae erant Orici atque Apolloniae gestae,
Dyrrachio timens diurnis eo nocturnisque itineribus contendit.
②項 Simul Caesar adpropinquare dicebatur,
tantusque terror incidit eius exercitui,
quod properans noctem die coniunxerat neque iter intermiserat,
ut paene omnes ex Epiro finitimisque regionibus signa relinquerent,
complures arma proicerent, ac fugae simile iter videretur.
③項 Sed cum prope Dyrrachium Pompeius constitisset castraque metari iussisset,
perterrito etiam tum exercitu
princeps Labienus procedit
iuratque se eum non deserturum eundemque casum subiturum, quemcumque ei fortuna tribuisset.
④項 Hoc idem reliqui iurant legati;
hos tribuni militum centurionesque sequuntur,
atque idem omnis exercitus iurat.
⑤項 Caesar praeoccupato itinere ad Dyrrachium finem properandi facit
castraque ad flumen Apsum ponit in finibus Apolloniatium,
ut bene meritae civitates tutae essent praesidio,
ibique reliquarum ex Italia legionum adventum exspectare
et sub pellibus hiemare constituit.
⑥項 Hoc idem Pompeius fecit
et trans flumen Apsum positis castris
eo copias omnes auxiliaque conduxit.
①項 Calenus legionibus equitibusque Brundisii in naves impositis, ut erat praeceptum a Caesare, quantam navium facultatem habebat,
naves solvit
paulumque a portu progressus
litteras a Caesare accepit,
quibus est certior factus portus litoraque omnia classibus adversariorum teneri.
②項 Quo cognito
se in portum recipit navesque omnes revocat.
Una ex his, quae perseveravit neque imperio Caleni obtemperavit,
quod erat sine militibus privatoque consilio administrabatur,
delata Oricum atque a Bibulo expugnata est;
③項 qui de servis liberisque omnibus ad impuberes supplicium sumit
et ad unum interficit.
Ita in exiguo tempore magnoque casu totius exercitus salus constitit.
①項 Bibulus, ut supra demonstratum est, erat cum classe ad Oricum,
et sicuti mari portibusque Caesarem prohibebat,
ita ipse omni terra earum regionum prohibebatur.
②項 Praesidiis enim dispositis omnia litora a Caesare tenebantur,
neque lignandi atque aquandi
neque naves ad terram religandi potestas fiebat.
③項 Erat res in magna difficultate,
summisque angustiis rerum necessariarum premebantur,
adeo ut cogerentur sicuti reliquum commeatum ita ligna atque aquam Corcyra navibus onerariis supportare,
④項 atque etiam uno tempore accidit,
ut difficilioribus usi tempestatibus ex pellibus, quibus erant tectae naves,
nocturnum excipere rorem cogerentur.
⑤項 Quas tamen difficultates patienter atque aequo animo ferebant,
neque sibi nudanda litora et relinquendos portus existimabant.
⑥項 Sed cum essent in quibus demonstravi angustiis
ac se Libo cum Bibulo coniunxisset,
loquuntur ambo ex navibus cum M. Acilio et Statio Murco legatis,
quorum alter oppidi muris, alter praesidiis terrestribus praeerat:
velle se de maximis rebus cum Caesare loqui, si sibi eius <rei> facultas detur.
⑦項 Huc addunt pauca rei confirmandae causa, ut de compositione acturi viderentur.
Interim postulant, ut sint indutiae, atque ab iis impetrant.
Magnum enim, quod adferebant, videbatur,
et Caesarem id summe sciebant cupere,
et profectum aliquid Vibulli mandatis existimabatur.
①項 Caesar eo tempore cum legione una profectus
ad recipiendas ulteriores civitates et rem frumentariam expediendam, qua anguste utebatur,
erat ad Buthrotum oppidum <oppositum> Corcyrae.
②項 Ibi certior ab Acilio et Murco per litteras factus de postulatis Libonis et Bibuli
legionem relinquit;
ipse Oricum revertitur.
③項 Eo cum venisset, evocantur illi ad colloquium.
Prodit Libo atque excusat Bibulum,
quod is iracundia summa erat
inimicitiasque habebat etiam privatas cum Caesare ex aedilitate et praetura conceptas;
ob eam causam conloquium vitasse,
ne res maximae spei maximaeque utilitatis eius iracundia impedirentur.
④項 [Pompei] <suam> Suam summam esse ac fuisse semper voluntatem, ut componeretur atque ab armis discederetur,
sed potestatem eius rei nullam habere,
propterea quod de consilii sententia summam belli rerumque omnium Pompeio permiserint.
⑤項 Sed postulatis Caesaris cognitis
missuros ad Pompeium, atque illum reliqua per se acturum hortantibus ipsis.
Interea manerent indutiae, dum ab illo rediri posset,
neve alter alteri noceret.
Huc addit pauca de causa et de copiis auxiliisque suis.
①項 Quibus rebus
neque tum respondendum Caesar existimavit,
neque nunc, ut memoriae prodatur, satis causae putamus.
②項 Postulabat Caesar,
ut legatos sibi ad Pompeium sine periculo mittere liceret,
idque ipsi fore reciperent aut acceptos per se ad eum perducerent.
③項 Quod ad indutias pertineret,
sic belli rationem esse divisam, ut illi classe naves auxiliaque sua impedirent, ipse ut aqua terraque eos prohiberet.
④項 Si hoc sibi remitti vellent,
remitterent ipsi de maritimis custodiis;
si illud tenerent,
se quoque id retenturum.
Nihilominus tamen agi posse de compositione,
ut haec non remitterentur,
neque hanc rem illi esse impedimento.
⑤項 Libo neque legatos Caesaris recipere
neque periculum praestare eorum,
sed totam rem ad Pompeium reicere;
unum instare de indutiis vehementissimeque contendere.
⑥項 Quem ubi Caesar intellexit praesentis periculi atque inopiae vitandae causa omnem orationem instituisse,
neque ullam spem aut condicionem pacis adferre,
ad reliquam cogitationem belli sese recepit.
①項 Bibulus multos dies terra prohibitus
et graviore morbo ex frigore ac labore inplicitus,
cum neque curari posset neque susceptum officium deserere vellet,
vim morbi sustinere non potuit.
②項 Eo mortuo
ad neminem unum summa imperii redit,
sed separatim suam quisque classem ad arbitrium suum administrabat.
③項 Vibullius sedato tumultu, quem repentinus adventus Caesaris concitaverat,
ubi primum e re visum est, adhibito Libone et L. Lucceio et Theophane,
quibus<cum> communicare de maximis rebus Pompeius consueverat,
de mandatis Caesaris agere instituit.
④項 Quem ingressum in sermonem Pompeius interpellavit et loqui plura prohibuit.
“Quid mihi” inquit, “aut vita aut civitate opus est, quam beneficio Caesaris habere videbor?
cuius rei opinio tolli non poterit, cum in Italiam, ex qua profectus sum, reductus existimabor bello periecto.”
Ab iis Caesar haec facta cognovit, qui sermoni interfuerunt.
Conatus tamen nihilominus est aliis rationibus per colloquia de pace agere.
①項 Inter bina castra Pompei atque Caesaris
unum flumen tantum intererat Apsus,
crebraque inter se conloquia milites habebant,
neque ullum interim telum per pactiones loquentium traiciebatur.
②項 Mittit P. Vatinium legatum ad ripam ipsam fluminis,
qui ea quae maxime ad pacem pertinere viderentur ageret,
et crebro magna voce pronuntiaret,
liceretne civibus ad cives [de pace duos] legatos mittere,
quod etiam fugitivis ab saltu Pyrenaeo praedonibusque licuisset,
praesertim cum id agerent, ne cives cum civibus armis decertarent.
③項 Multa suppliciter locutus, ut de sua atque omnium salute debebat,
silentioque ab utrisque militibus auditus.
④項 Responsum est ab altera parte
Aulum Varronem profiteri se altera die ad conloquium venturum
atque una visurum, quemadmodum tuto legati venire et quae vellent exponere possent;
certumque ei rei tempus constituitur.
⑤項 Quo cum esset postero die ventum,
magna utrimque multitudo convenit,
magnaque erat expectatio eius rei
atque omnium animi intenti esse ad pacem videbantur.
⑥項 Qua ex frequentia T. Labienus prodit,
summissa oratione loqui de pace atque altercari cum Vatinio incipit.
⑦項 Quorum mediam orationem interrumpunt
subito undique tela immissa;
quae ille obtectus armis militum vitavit;
vulnerantur tamen complures,
in his Cornelius Balbus, M. Plotius, L. Tiburtius, centuriones militesque nonnulli.
⑧項 Tum Labienus:
“desinite ergo de compositione loqui;
nam nobis nisi Caesaris capite relato pax esse nulla potest.”
①項 Isdem temporibus
M. Caelius Rufus praetor causa debitorum suscepta
initio magistratus tribunal suum iuxta C. Treboni, praetoris urbani, sellam conlocavit,
et siquis appellavisset de aestimatione et de solutionibus,
quae per arbitrum fierent, ut Caesar praesens constituerat,
fore auxilio pollicebatur.
②項 Sed fiebat aequitate decreti et humanitate Treboni,
qui <his> temporibus clementer et moderate ius dicendum existimabat,
ut reperiri non possent, a quibus initium appellandi nasceretur.
③項 Nam fortasse inopiam excusare
et calamitatem aut propriam suam aut temporum queri
et difficultates auctionandi proponere
etiam mediocris est animi;
integras vero tenere possessiones, qui se debere fateantur,
cuius animi aut cuius impudentiae est?
④項 Itaque, hoc qui postularet, reperiebatur nemo.
Atque ipsis, ad quorum commodum pertinebat,
durior inventus est Caelius.
⑤項 Et ab hoc profectus initio,
ne frustra ingressus turpem causam videretur,
legem promulgavit, ut sexies seni die sine usuris creditae pecuniae solvantur.
①項 Cum resisteret Servilius consul reliquique magistratus et minus opinione sua efficeret,
ad hominum excitanda studia
sublata priore lege duas promulgavit,
unam, qua mercedes habitationum annuas conductoribus donavit,
②項 aliam tabularum novarum,
impetuque multitudinis in C. Trebonium facto
et nonnullis vulneratis
eum de tribunali deturbavit.
③項 De quibus rebus Servilius consul ad senatum rettulit,
senatusque Caelium ab re publica removendum censuit.
Hoc decreto eum consul senatu prohibuit
et contionari conantem de rostris deduxit.
④項 Ille ignominia et dolore permotus
palam se proficisci ad Caesarem simulavit;
clam nuntiis ad Milonem missis,
qui Clodio interfecto eo nomine erat damnatus,
atque eo in Italiam evocato,
quod magnis muneribus datis gladiatoriae familiae reliquias habebat,
sibi coniunxit atque eum in Thurinum ad sollicitandos pastores praemisit.
⑤項 Ipse cum Casilinum venisset
unoque tempore signa eius militaria atque arma Capuae essent comprensa
et familia Neapoli visa quae proditionem oppidi appararet,
patefactis consiliis exclusus Capua
et periculum veritus,
quod conventus arma ceperat atque eum hostis loco habendum existimabat,
consilio destitit atque eo itinere sese avertit.
①項 Interim Milo dimissis circum municipia litteris
<se> ea, quae faceret, iussu atque imperio facere Pompei, quae mandata ad se per Vibullium delata essent,
quos ex aere alieno laborare arbitrabatur, sollicitabat.
②項 Apud quos cum proficere nihil posset,
quibusdam solutis ergastulis
Compsam in agro Hirpino oppugnare coepit.
Eo cum a Q. Pedio praetore cum legione ＊＊＊＊ lapide ictus ex muro perit.
③項 Et Caelius profectus, ut dictitabat, ad Caesarem pervenit Thurios.
Ubi cum quosdam eius municipii sollicitaret
equitibusque Caesaris Gallis atque Hispanis, qui eo praesidii causa missi erant, pecuniam polliceretur,
ab his est interfectus.
④項 Ita magnarum initia rerum, quae occupatione magistratuum et temporum sollicitam Italiam habebant,
celerem et facilem exitum habuerunt.
①項 Libo profectus ab Orico cum classe, cui praeerat, navium L,
Brundisium venit
insulamque, quae contra portum Brundisinum est, occupavit,
quod praestare arbitrabatur unum locum, qua necessarius nostris erat egressus, quam omnia litora ac portus custodia clausos tueri.
②項 Hic repentino adventu
naves onerarias quasdam nactus incendit
et unam frumento onustam abduxit
magnumque nostris terrorem iniecit
et noctu militibus ac sagittariis in terram expositis
praesidium equitum deiecit
et adeo loci opportunitate profecit, uti ad Pompeium litteras mitteret,
naves reliquas, si vellet, subduci et refici iuberet;
sua classe auxilia sese Caesaris prohibiturum.
①項 Erat eo tempore Antonius Brundisii;
<is> virtute militum confisus
scaphas navium magnarum circiter LX cratibus pluteisque contexit
eoque milites delectos inposuit
atque eas in litore pluribus locis separatim disposuit
navesque triremes duas, quas Brundisii faciendas curaverat,
per causam exercendorum remigum
ad faucis portus prodire iussit.
②項 Has cum audacius progressas Libo vidisset,
sperans intercipi posse quadriremes V ad eas misit.
Quae cum navibus nostris propinquassent, nostri veterani in portum refugiebant,
illi studio incitati incautius sequebantur.
③項 Iam ex omnibus partibus subito Antonianae scaphae signo dato se in hostes incitaverunt
primoque impeto
unam ex his quadriremem cum remigibus defensoribusque suis ceperunt,
reliquas turpiter refugere coegerunt.
④項 Ad hoc detrimentum accessit, ut equitibus per oram maritimam ab Antonio dispositis aquari prohiberentur.
Qua necessitate et ignominia permotus Libo discessit a Brundisio
obsessionemque nostrorum omisit.
①項 Multi iam menses erant et hiems praecipitaverat,
neque Brundisio naves legionesque ad Caesarem veniebant.
Ac nonnullae eius rei praetermissae occasiones Caesari videbantur,
quod certi saepe flaverant venti, quibus necessario committendum existimabat.
②項 Quantoque eius amplius processerat temporis, tanto erant alacriores ad custodias,
qui classibus praeerant, maioremque fiduciam prohibendi habebant,
et crebris Pompei litteris castigabantur,
quoniam primo venientem Caesarem non prohibuissent,
ut reliquos eius exercitus impedirent,
duriusque cotidie tempus ad transportandum lenioribus ventis exspectabant.
③項 Quibus rebus permotus
Caesar Brundisium ad suos severius scripsit,
nacti idoneum ventum ne occasionem navigandi dimitterent,
sive ad litora Apolloniatium <sive ad Labeatium> cursum dirigere atque eo naves eicere possent.
④項 Haec a custodiis classium loca maxime vacabant,
quod se longius <a> portibus committere non audebant.
①項 Illi adhibita audacia et virtute
administrantibus M. Antonio et Fufio Caleno,
multum ipsis militibus hortantibus
neque ullum periculum pro salute Caesaris recusantibus,
nacti austrum naves solvunt
atque altero die Apolloniam Dyrrachium<que> praetervehuntur.
②項 Qui cum essent ex continenti visi,
Coponius, qui Dyrrachii classi Rhodiae praeerat,
naves ex portu educit,
et cum iam nostris remissiore vento adpropinquasset,
idem auster increbruit nostrisque praesidio fuit.
③項 Neque vero ille ob eam causam conatu desistebat,
sed labore et perseverantia nautarum
et vim tempestatis superari posse sperabat
praetervectosque Dyrrachium magna vi venti nihilo secius sequebatur.
④項 Nostri usi fortunae beneficio
tamen impetum classis timebant, si forte ventus remisisset.
Nacti portum, qui appellatur Nymphaeum, ultra Lissum milia passuum III,
eo naves introduxerunt
── qui portus ab Africo tegebatur, ab austro non erat tutus ──
leviusque tempestatis quam classis periculum aestimaverunt.
⑤項 Quo simul atque intro est itum,
incredibili felicitate
auster, qui per biduum flaverat, in Africum se vertit.
①項 Hic subitam commutationem fortunae videre licuit.
Qui modo sibi timuerant, hos tutissimus portus recipiebat;
qui nostris navibus periculum intulerant, de suo timere cogebantur.
②項 Itaque tempore commutato
tempestas et nostros texit et naves Rhodias adflixit,
ita ut ad unam omnes constratae numero XVI eliderentur et naufragio interirent,
et ex magno remigum propugnatorumque numero
pars ad scopulos allisa interficeretur,
pars ab nostris detraheretur;
quos omnes conservatos Caesar domum rimisit.
①項 Nostrae naves duae tardius cursu confecto
in noctem coniectae,
cum ignorarent, quem locum reliquae cepissent,
contra Lissum in ancoris constiterunt.
②項 Has scaphis minoribusque navigiis compluribus summissis
Otacilius Crassus, qui Lissi praeerat,
expugnare parabat;
simul de deditione eorum agebat et incolumitatem deditis pollicebatur.
③項 Harum altera navis CCXX e legione tironum sustulerat,
altera ex veterana paulo minus CC.
④項 Hic cognosci licuit, quantum esset hominibus praesidii in animi firmitudine.
Tirones enim multitudine navium perterriti
et salo nausiaque confecti
iureiurando accepto nihil iis nocituros hostes
se Otacilio dediderunt;
qui omnes ad eum producti
contra religionem iurisiurandi in eius conspectu crudelissime interficiuntur.
⑤項 At veteranae legionis milites,
item conflictati et tempestatis et sentinae vitiis,
neque ex pristina virtute remittendum aliquid putaverunt,
et tractandis condicionibus et simulatione deditionis
extracto primo noctis tempore
gubernatorem in terram navem eicere cogunt,
⑥項 ipsi idoneum locum nacti reliquam noctis partem ibi confecerunt
et luce prima
missis ad eos ab Otacilio equitibus, qui eam partem orae maritimae adservabant, circiter CCCC,
quique eos armati ex praesidio secuti sunt,
se defenderunt et nonnullis eorum interfectis
incolumes se ad nostros receperunt.
①項 Quo facto
conventus civium Romanorum qui Lissum obtinebant,
quod oppidum iis antea Caesar attribuerat muniendumque curaverat,
Antonium recepit omnibusque rebus iuvit.
Otacilius sibi timens <ex> oppido fugit et ad Pompeium pervenit.
②Expositis omnibus copiis Antonius,
quarum erat summa veteranarum trium legionum uniusque tironum et equitum DCCC,
plerasque naves in Italiam remittit ad reliquos milites equitesque transportandos,
③項 pontones, quod est genus navium Gallicarum, Lissi relinquit,
hoc consilio, ut
si forte Pompeius vacuam existimans Italiam eo traiecisset exercitum,
── quae opinio erat edita in vulgus ──,
aliquam Caesar ad insequendum facultatem haberet,
nuntiosque ad eum celeriter mittit, quibus regionibus exercitum exposuisset et quid militum transvexisset.
①項 Haec eodem fere tempore Caesar atque Pompeius cognoscunt.
Nam praetervectas Apolloniam Dyrrachiumque naves viderant
ipsi, <ut> iter secundum eas terra direxerant,
sed quo essent eae delatae, primis diebus ignorabant.
②項 Cognitaque re
diversa sibi ambo consilia capiunt:
Caesar, ut quam primum se cum Antonio coniungeret,
Pompeius, ut venientibus in itinere se opponeret, [et] si inprudentes ex insidiis adoriri posset;
③項 eodemque die uterque eorum ex castris stativis a flumine Apso exercitum educunt,
Pompeius clam et noctu,
Caesar palam atque interdiu.
④項 Sed Caesari circuitu maiore iter erat longius,
adverso flumine, ut vado transire posset;
Pompeius, quia expedito itinere flumen ei transeundum non erat,
magnis itineribus ad Antonium contendit,
⑤項 atque ubi eum adpropinquare cognovit,
idoneum locum nactus ibi copias conlocavit,
suosque omnes in castris continuit,
ignesque fieri prohibuit, quo occultior esset eius adventus.
⑥項 Haec ad Antonium statim per Graecos deferuntur.
Ille missis ad Caesarem nuntiis
unum diem sese castris tenuit;
altero die ad eum pervenit Caesar.
⑦項 Cuius adventu cognito
Pompeius, ne duobus circumcluderetur exercitibus, ex eo loco discedit
omnibusque copiis ad Asparagium Dyrrachinorum pervenit
atque ibi idoneo loco castra ponit.
①項 His temporibus
Scipio detrimentis quibusdam circa montem Amanum acceptis
imperatorem se appellaverat.
②項 Quo facto
civitatibus tyrannisque magnas imperaverat pecunias,
item a publicanis suae provinciae debitam biennii pecuniam exegerat
et ab isdem insequentis anni mutuam praeceperat
equitesque toti provinciae imperaverat.
③項 Quibus coactis,
finitimis hostibus Parthis post se relictis,
qui paulo ante M. Crassum imperatorem interfecerant et M. Bibulum in obsidione habuerant,
legiones equitesque ex Syria deduxerat.
④項 Summamque in sollicitudinem ac timorem Parthici belli provincia cum venisset,
ac nonnullae militum voces cum audirentur
sese, contra hostem si ducerentur, ituros,
contra civem et consulem arma non laturos,
deductis Pergamum atque in locupletissimas urbes in hiberna legionibus maximas largitiones fecit
et confirmandorum militum causa diripiendas his civitates dedit.
①項 Interim acerbissime imperatae pecuniae tota provincia exigebantur.
Multa praeterea generatim ad avaritiam excogitabantur.
②項 In capita singula servorum ac liberorum tributum imponebatur;
columnaria ostiaria frumentum milites arma remiges tormenta vecturae imperabantur;
cuius modo rei nomen reperiri poterat, hoc satis esse ad cogendas pecunias videbatur.
③項 Non solum urbibus, sed paene vicis castellisque singulis cum imperio praeficiebantur.
Qui horum quid acerbissime crudelissimeque fecerat, is et vir et civis optimus habebatur.
④項 Erat plena lictorum et imperiorum provincia,
differta praefectis atque exactoribus,
qui praeter imperatas pecunias suo etiam privato conpendio serviebant;
dictitabant enim se domo patriaque expulsos omnibus necessariis egere rebus,
ut honesta praescriptione rem turpissimam tegerent.
⑤項 Accedebant ad haec gravissimae usurae,
quod in bello plerumque accidere consuevit universis imperatis pecuniis;
quibus in rebus prolationem diei donationem esse dicebant.
Itaque aes alienum provinciae eo biennio multiplicatum est.
⑥項 Neque minus ob eam causam civibus Romanis eius provinciae,
sed in singulos conventus singulasque civitates certae pecuniae imperabantur,
mutuasque illas ex senatus consulto exigi dictitabant;
publicanis, ut (in Syria/ii sortem) fecerant, insequentis anni vectigal promutuum.
①項 Praeterea Ephesi a fano Dianae depositas antiquitus pecunias Scipio tolli iubebat.
Certaque eius rei die constituta
cum in fanum ventum esset adhibitis compluribus ordinis senatorii, quos advocaverat Scipio,
litterae ei redduntur a Pompeio,
mare transisse cum legionibus Caesarem;
properaret ad se cum exercitu venire omniaque post [ea quae] haberet.
②項 His litteris acceptis,
quos advocaverat, dimittit;
ipse iter in Macedoniam parare incipit
paucisque post diebus est profectus.
Haec res Ephesiae pecuniae salutem adtulit.
①項 Caesar Antonii exercitu coniuncto
deducta Orico legione, quam tuendae orae maritimae causa posuerat,
temptandas sibi provincias longiusque procedendum existimabat;
②項 et cum ad eum ex Thessalia Aetoliaque legati venissent,
qui praesidio misso pollicerentur earum gentium civitates imperata facturas,
L. Cassium Longinum
cum legione tironum, quae appellabatur XXVII, atque equitibus CC in Thessaliam,
item C. Calvisium Sabinum
cum cohortibus V paucisque equitibus in Aetoliam misit;
maxime eos,
quod erant propinquae regiones,
de re frumentaria ut providerent, hortatus est.
③項 Cn. Domitium Calvinum
cum legionibus duabus, XI et XII, et equitibus D
in Macedoniam proficisci iussit;
④項 cuius provinciae ab ea parte, quae libera appellabatur,
Menedemus, princeps earum regionum, missus legatus
omnium suorum excellens studium profitebatur.
①項 Ex his
Calvisius primo adventu summa omnium Aetolorum receptus voluntate
praesidiis adversariorum Calydone et Naupacto deiectis
omni Aetolia potitus est.
②項 Cassius in Thessaliam cum legione pervenit.
Hic cum essent factiones duae,
varia voluntate civitatium utebatur:
Hegesaretos, veteris homo potentiae,
Pompeianis rebus studebat;
Petraeus, summae nobilitatis adulescens,
suis ac suorum opibus Caesarem enixe iuvabat.
①項 Eodemque tempore Domitius in Macedoniam venit;
et cum ad eum frequentes civitatium legationes convenire coepissent,
nuntiatum est adesse Scipionem cum legionibus,
magna opinione et fama omnium;
nam plerumque in novitate <rem> fama antecedit.
②項 Hic nullo in loco Macedoniae moratus
magno impetu tetendit ad Domitium, et cum ab eo milia passuum XX afuisset,
subito se ad Cassium Longinum in Thessaliam convertit.
③項 Hoc adeo celeriter fecit
ut simul adesse et venire nuntiaretur,
et quo iter expeditius faceret,
M. Favonium ad flumen Aliacmonem, quod Macedoniam a Thessalia dividit,
cum cohortibus VIII praesidio impedimentis legionum reliquit
castellumque ibi muniri iussit.
④項 Eodem tempore
equitatus regis Cotyis ad castra Cassi advolavit,
qui circum Thessaliam esse consueverat.
⑤項 Tum timore perterritus Cassius
cognito Scipionis adventu
visisque equitibus, quos Scipionis esse arbitrabatur,
ad montes se convertit, qui Thessaliam cingunt,
atque ex his locis Ambraciam versus iter facere coepit.
⑥項 At Scipionem properantem sequi
litterae sunt consecutae a M. Favonio,
Domitium cum legionibus adesse,
neque se praesidium, ubi constitutus esset, sine auxilio Scipionis tenere posse.
⑦項 Quibus litteris acceptis
consilium Scipio iterque commutat;
Cassium sequi desistit,
Favonio auxilium ferre contendit.
⑧項 Itaque die ac nocte continuato itinere ad eum pervenit,
tam opportuno tempore,
ut simul Domitiani exercitus pulvis cerneretur
et primi antecursores Scipionis viderentur.
Ita Cassio industria Domiti,
Favonio Scipionis celeritas
salutem attulit.
①項 Scipio biduum castris stativis moratus ad flumen, quod inter eum et Domiti castra fluebat, Aliacmonem,
tertio die prima luce exercitum vado traducit
et castris positis
postero die mane copias ante frontem castrorum struit.
②項 Domitius tum quoque sibi dubitandum non putavit quin productis legionibus proelio decertaret.
Sed cum esset inter bina castra campus circiter milium passuum VI,
Domitius castris Scipionis aciem suam subiecit,
ille a vallo non discedere perseveravit.
③項 Ac tamen aegre retentis Domitianis militibus est factum, ne proelio contenderetur,
et maxime quod rivus difficilibus ripis subiectus castris Scipionis
progressus nostrorum impediebat.
④項 Quorum studium alacritatemque pugnandi
cum cognovisset Scipio,
suspicatus fore ut postero die aut invitus dimicare cogeretur,
aut magna cum infamia castris se contineret,
qui magna exspectatione venisset,
temere progressus turpem habuit exitum
et noctu ne conclamatis quidem vasis flumen transit
atque in eandem partem, ex qua venerat, redit
ibique prope flumen edito natura loco castra posuit.
⑤項 Paucis diebus interpositis
noctu insidias equitum conlocavit,
quo in loco superioribus fere diebus nostri pabulari consueverant;
et cum cotidiana consuetudine Q. Varus, praefectus equitum Domiti, venisset,
subito illi ex insidiis consurrexerunt.
⑥項 Sed nostri fortiter impetum eorum tulerunt,
celeriterque ad suos quisque ordines redit,
atque ultro universi in hostes impetum fecerunt.
⑦項 Ex his circiter LXXX interfectis,
reliquis in fugam coniectis,
duobus amissis in castra se receperunt.
①項 His rebus gestis
Domitius sperans Scipionem ad pugnam elici posse
simulavit sese angustiis rei frumentariae adductum castra movere
vasisque militari more conclamatis
progressus milia passuum III
loco idoneo et occulto omnem exercitum equitatumque conlocavit.
②項 Scipio ad sequendum paratus
equitatus magnam partem
ad explorandum iter Domiti et cognoscendum praemisit.
③項 Qui cum essent progressi primaeque turmae insidias intravissent,
ex fremitu equorum inlata suspicione
ad suos se recipere coeperunt,
quique hos sequebantur, celerem eorum receptum conspicati restiterunt.
④項 Nostri cognitis [hostium] insidiis,
ne frustra reliquos exspectarent,
duas nacti <hostium> turmas exceperunt,
<quarum perpauci fuga se ad suos receperunt>
── in his fuit M. Opimius praefectus equitum ──,
reliquos omnes earum turmarum
aut interfecerunt aut captos ad Domitium deduxerunt.
①項 Deductis orae maritimae praesidiis Caesar, ut supra demonstratum est,
III cohortes Orici oppidi tuendi causa reliquit
isdemque custodiam navium longarum tradidit, quas ex Italia traduxerat.
Huic officio oppidoque <M'. Acilius> Caninus legatus praeerat.
②項 Is naves nostras interiorem in portum post oppidum reduxit
et ad terram deligavit
faucibusque portus navem onerariam submersam obiecit
et huic alteram coniunxit;
super quam turrim effectam ad ipsum introitum portus opposuit et militibus complevit
tuendamque ad omnis repentinos casus tradidit.
①項 Quibus cognitis rebus
Cn. Pompeius filius, qui classi Aegyptiae praeerat,
ad Oricum venit
submersamque navem remulco multisque contendens funibus abduxit
atque alteram navem, quae erat ad custodiam ab Acilio posita,
pluribus adgressus navibus, in quibus ad libram fecerat turres,
ut ex superiori pugnans loco
integrosque semper defatigatis submittens
et reliquis partibus simul ex terra scalis et <telis ex> classe moenia oppidi temptans,
uti adversariorum manus diduceret,
labore et multitudine telorum nostros vicit
deiectisque defensoribus,
qui omnes scaphis excepti refugerant,
eam navem expugnavit.
②項 Eodemque tempore ex altera parte
molem tenuit naturalem obiectam, quae paene insulam oppidum effecerat,
IIII biremes subiectis scutulis impulsas vectibus in interiorem portum transduxit.
③項 Ita ex utraque parte naves longas adgressus,
quae erant deligatae ad terram atque inanes,
IIII ex his abduxit, reliquas incendit.
④項 Hoc confecto negotio
D. Laelium ab Asiatica classe abductum reliquit,
qui commeatus Byllide atque Amantia importari in oppidum prohibebat / prohiberet.
⑤項 Ipse Lissum profectus
naves onerarias XXX a M. Antonio relictas intra portum adgressus omnes incendit;
Lissum expugnare conatus,
defendentibus civibus Romanis, qui eius conventus erant,
militibusque, quos praesidii causa miserat Caesar,
triduum moratus paucis in oppugnatione amissis
re infecta inde discessit.
①項 Caesar postquam Pompeium ad Asparagium esse cognovit,
eodem cum exercitu profectus
expugnato in itinere oppido Parthinorum, in quo Pompeius praesidium habebat,
tertio die [Macedoniam] ad Pompeium pervenit iuxtaque eum castra posuit
et postridie eductis omnibus copiis acie instructa
decernendi potestatem Pompeio fecit.
②項 Ubi illum suis locis se tenere animum advertit,
reducto in castra exercitu
aliud sibi consilium capiendum existimavit.
③項 Itaque postero die
omnibus copiis magno circuitu difficili angustoque itinere Dyrrachium profectus est
sperans Pompeium aut Dyrrachium compelli aut ab eo intercludi posse,
quod omnem commeatum totiusque belli adparatum eo contulisset:
ut accidit.
④項 Pompeius enim primo ignorans eius consilium,
quod diverso ab ea regione itinere profectum videbat,
angustiis rei frumentariae compulsum discessisse existimabat;
postea per exploratores certior factus
postero die castra movit
breviore itinere se occurrere ei posse sperans.
⑤項 Quod fore suspicatus Caesar
militesque adhortatus, ut aequo animo laborem ferrent,
parva parte noctis itinere intermisso
mane Dyrrachium venit,
cum primum agmen Pompei procul cerneretur,
atque ibi castra posuit.
①項 Pompeius interclusus Dyrrachio,
ubi propositum tenere non potuit,
secundo usus consilio
edito loco,
qui appellatur Petra aditumque habet navibus mediocrem atque eas a quibusdam protegit ventis,
castra communit.
②項 Eo partem navium longarum convenire,
frumentum commeatumque ab Asia atque omnibus regionibus, quas tenebat, comportari imperat.
③項 Caesar longius bellum ductum iri existimans
et de Italicis commeatibus desperans,
quod tanta diligentia omnia litora a Pompeianis tenebantur
classesque ipsius, quas hieme in Sicilia, Gallia, Italia fecerat, morabantur,
in Epirum rei frumentariae causa Q. Tillium et L. Canuleium legatum misit,
quodque hae regiones aberant longius,
locis certis horrea constituit
vecturasque frumenti finitimis civitatibus discripsit.
④項 Item Lisso Parthinisque et omnibus castellis,
quod esset frumenti,
conquiri iussit.
⑤項 Id erat perexiguum
cum ipsius agri natura,
quod sunt loca aspera ac montuosa ac plerumque frumento utuntur importato,
tum quod Pompeius haec providerat
et superioribus diebus praedae loco Parthinos habuerat
frumentumque omne conquisitum spoliatis
effossisque eorum domibus
per equites in Petram comportarat.
①項 Quibus rebus cognitis
Caesar consilium capit ex loci natura.
Erant enim circum castra Pompei permulti editi atque asperi colles.
Hos primum praesidiis tenuit castellaque ibi communiit.
②項 Inde, ut loci cuiusque natura ferebat,
ex castello in castellum perducta munitione
circumvallare Pompeium instituit,
③項 haec spectans,
quod angusta re frumentaria utebatur,
quodque Pompeius multitudine equitum valebat,
quo minore periculo undique frumentum commeatumque exercitui supportare posset,
simul uti pabulatione Pompeium prohiberet
equitatumque eius ad rem gerendam inutilem efficeret,
tertio ut auctoritatem, qua ille maxime apud exteras nationes niti videbatur, minueret,
cum fama per orbem terrarum percrebruisset illum a Caesare obsideri neque audere proelio dimicare.
①項 Pompeius neque a mari Dyrrachioque discedere volebat,
quod omnem adparatum belli, tela, arma, tormenta ibi conlocaverat
frumentumque exercitui navibus subportabat,
neque munitiones Caesaris prohibere poterat, nisi proelio decertare vellet;
quod eo tempore statuerat faciendum non esse.
②項 Relinquebatur ut extremam rationem belli sequens
quam plurimos colles occuparet
et quam latissimas regiones praesidiis teneret
Caesarisque copias, quam maxime posset, distineret;
idque accidit.
③項 Castellis enim XXIV effectis XV milia passuum <in> circuitu amplexus
hoc spatio pabulabatur;
multaque erant intra eum locum manu sata, quibus interim iumenta pasceret.
④項 Atque ut nostri perpetuas munitiones habebant perductas ex castellis in proxima castella,
ne quo loco erumperent Pompeiani
ac nostros post tergum adorirentur [timebant],
ita illi interiore spatio perpetuas munitiones efficiebant,
ne quem locum nostri intrare atque ipsos a tergo circumvenire possent.
⑤項 Sed illi operibus vincebant,
quod et numero militum praestabant
et interiore spatio minorem circuitum habebant.
⑥項 Quae cum / Quaecumque erant loca Caesari capienda,
etsi prohibere Pompeius totis copiis et dimicare non constituerat,
tamen suis locis sagittarios funditoresque mittebat,
quorum magnum habebat numerum,
⑦項 multique ex nostris vulnerabantur
magnusque incesserat timor sagittarum,
atque omnes fere milites
aut ex coactis
aut ex centonibus
aut ex coriis tunicas
aut tegimenta fecerant, quibus tela vitarent.
①項 In occupandis praesidiis magna vi uterque nitebatur:
Caesar, ut quam angustissime Pompeium contineret,
Pompeius, ut quam plurimos colles quam maximo circuitu occuparet;
crebraque ob eam causam proelia fiebant.
②項 In his
cum legio Caesaris nona praesidium quoddam occupavisset et munire coepisset,
huic loco propinquum et contrarium collem Pompeius occupavit
nostrosque opere prohibere coepit;
③項 et cum una ex parte prope aequum aditum haberet,
primum sagittariis funditoribusque circumiectis,
postea levis armaturae magna multitudine missa
tormentisque prolatis
④項 Caesar cum suos ex omnibus partibus vulnerari videret,
recipere se iussit et loco excedere.
Erat per declive receptus.
⑤項 Illi autem hoc acrius instabant neque regredi nostros patiebantur,
quod timore adducti locum relinquere videbantur.
⑥項 Dicitur eo tempore glorians apud suos Pompeius dixisse,
non recusare se, quin nullius usus imperator existimaretur,
si sine maximo detrimento legiones Caesaris sese recepissent inde, quo temere essent progressae.
①項 Caesar receptui suorum timens
crates ad extremum tumulum contra hostem proferri
et adversas locari,
intra has mediocri latitudine fossam tectis militibus obduci iussit
locumque in omnis partes quam maxime impediri.
②項 Ipse idoneis locis funditores instruxit,
ut praesidio nostris se recipientibus essent.
His rebus completis legionem reduci iussit.
③項 Pompeiani hoc insolentius atque audacius nostros premere et instare coeperunt,
cratesque pro munitione obiectas propulerunt,
ut fossas transcenderent.
④項 Quod cum animadvertisset Caesar,
veritus, ne non reducti, sed deiecti viderentur maiusque detrimentum caperetur,
a medio fere spatio suos per Antonium, qui ei legioni praeerat, cohortatus
tuba signum dari atque in hostes impetum fieri iussit.
⑤項 Milites legionis VIIII(nonae) subito conspirati pila coniecerunt
et ex inferiore loco adversus clivum incitati cursu
praecipites Pompeianos egerunt
et terga vertere coegerunt;
quibus ad recipiendum
crates derectae*
longuriique obiecti
et institutae fossae
magno impedimento fuerunt.
⑥項 Nostri vero, qui satis habebant sine detrimento discedere,
compluribus interfectis,
V omnino suorum amissis quietissime (se) receperunt
pauloque citra eum locum aliis comprehensis collibus munitiones perfecerunt.
①項 Erat nova et inusitata belli ratio
cum tot castellorum numero
tantoque spatio
et tantis munitionibus
et toto obsidionis genere,
tum etiam reliquis rebus.
②項 Nam quicumque alterum obsidere conati sunt,
perculsos atque infirmos hostes adorti
aut proelio superatos aut aliqua offensione permotos continuerunt,
cum ipsi numero equitum militumque praestarent;
causa autem obsidionis haec fere esse consuevit, ut frumento hostes prohiberent.
③項 At tum integras atque incolumes copias Caesar inferiore militum numero continebat,
cum illi omnium rerum copia abundarent;
cotidie enim magnus undique navium numerus conveniebat,
quae commeatum supportarent,
neque ullus flare ventus poterat, quin aliqua ex parte secundum cursum haberent.
④項 Ipse autem consumptis omnibus longe lateque frumentis summis erat in angustiis.
⑤項 Sed tamen haec singulari patientia milites ferebant.
Recordabantur enim eadem se superiore anno in Hispania perpessos labore
et patientia maximum bellum confecisse,
meminerant ad Alesiam magnam se inopiam perpessos,
multo etiam maiorem ad Avaricum,
maximarum gentium victores discessisse.
⑥項 Non illis hordeum cum daretur,
non legumina recusabant;
pecus vero, cuius rei summa erat ex Epiro copia, magno in honore habebant.
①項 Est etiam/autem genus radicis inventum ab iis, qui fuerant vacui * ab operibus *, quod appellatur chara,
quod admixtum lacte multum inopiam levabat.
Id ad similitudinem panis efficiebant.
②項 Eius erat magna copia.
Ex hoc effectos panes,
cum in conloquiis Pompeiani famem nostris obiectarent,
vulgo in eos iaciebant, ut spem eorum minuerent.
①項 Iamque frumenta maturescere incipiebant
atque ipsa spes inopiam sustentabat,
quod celeriter se habituros copiam confidebant;
crebraeque voces militum in vigiliis conloquiisque audiebantur
prius se cortice ex arboribus victuros, quam Pompeium e manibus dimissuros.
②項 Libenter etiam ex perfugis cognoscebant
equos eorum tolerari,
reliqua vero iumenta interisse;
uti autem ipsos valetudine non bona
cum angustiis loci et odore taetro ex multitudine cadaverum et cotidianis laboribus, insuetos operum,
tum aquae summa inopia adfectos.
③項 Omnia enim flumina atque omnes rivos, qui ad mare pertinebant,
Caesar aut averterat aut magnis operibus obstruxerat,
atque ut erant loca montuosa et aspera, angustias vallium,
has sublicis in terram demissis praesepserat
terramque adgesserat, ut aquam contineret.
④項 Ita illi necessario loca sequi demissa ac palustria
et puteos fodere cogebantur
atque hunc laborem ad cotidiana opera addebant;
qui tamen fontes a quibusdam praesidiis aberant longius
et celeriter aestibus exarescebant.
⑤項 At Caesaris exercitus <cum> optima valetudine
summaque aquae copia utebatur,
tum commeatus omni genere praeter frumentum abundabat;
quibus <rebus> cotidie melius succurrere tempus
maioremque spem maturitate frumentorum proponi videbant.
①項 In novo genere belli novae ab utrisque bellandi rationes reperiebantur.
Illi cum animum advertissent ex ignibus nocte cohortes nostras ad munitiones excubare,
silentio adgressi universas inter multitudinem sagittas coiciebant
et se confestim ad suos recipiebant.
②項 Quibus rebus nostri usu docti haec reperiebant remedia,
ut alio loco ignes facerent, <alio excubarent>. . .
①項 Interim certior factus
P. Sulla, quem discedens catris praefecerat Caesar,
auxillo cohorti venit cum legionibus duabus;
cuius adventu facile sunt repulsi Pompeiani.
②項 Neque vero conspectum aut impetum nostrorum tulerunt,
primisque deiectis reliqui se verterunt et loco cesserunt.
③項 Sed insequentis nostros, ne longius prosequerentur, Sulla revocavit.
At plerique existimant,
si acrius insequi voluisset, bellum eo die potuisse finire.
Cuius consilium reprehendendum non videtur.
④項 Aliae enim sunt legati partes atque imperatoris;
alter omnia agere ad praescriptum,
alter libere ad summam rerum consulere debet.
⑤項 Sulla a Caesare castris relictus
liberatis suis hoc fuit contentus
neque proelio decertare voluit,
quae res tamen fortasse aliquem reciperet casum,
ne imperatorias sibi partes sumpsisse videretur.
⑥項 Pompeianis magnam res ad receptum difficultatem adferebat.
Nam ex iniquo progressi loco in summo constiterant;
si per declive sese reciperent,
nostros ex superiore insequentes loco verebantur;
neque multum ad solis occasum temporis supererat;
spe enim conficiendi negotii prope in noctem rem deduxerant.
⑦項 Ita necessario atque ex tempore capto consilio Pompeius tumulum quendam occupavit,
qui tantum aberat a nostro castello, ut telum tormento missum adigi non posset.
Hoc consedit loco atque eum communivit
omnesque ibi copias continuit.
①項 Eodem tempore duobus praeterea locis pugnatum est;
nam plura castella Pompeius pariter distinendae manus causa temptaverat,
ne ex proximis praesidiis succurri posset.
②項 Uno loco Volcacius Tullus impetum legionis sustinuit cohortibus tribus
atque eam loco depulit;
altero Germani munitiones nostras egressi
compluribus interfectis sese ad suos incolumes receperunt.
①項 Ita uno die sex proeliis factis,
tribus ad Dyrrachium,
tribus ad munitiones,
cum horum omnium ratio haberetur,
ad duo milia numero ex Pompeianis cecidisse reperiebamus, evocatos centurionesque complures;
in eo fuit numero Valerius Flaccus, L.(Lucii) filius eius, qui praetor Asiam obtinuerat;
signaque sunt militaria sex relata.
②項 Nostri non amplius XX omnibus sunt proeliis desiderati.
③項 Sed in castello nemo fuit omnino militum, quin vulneraretur,
quattuorque ex una cohorte centuriones oculos amiserunt.
④項 Et cum laboris sui periculique testimonium adferre vellent,
milia sagittarum circiter XXX in castellum coniecta Caesari renumeraverunt,
scutoque ad eum relato Scaevae centurionis inventa sunt in eo foramina CXX.
⑤項 Quem Caesar, ut erat de se meritus et de re publica,
donatum milibus CC <nummum>
ab octavis ordinibus ad primmum pilum se traducere pronuntiavit
── eius enim ope castellum magna ex parte conservatum esse constabat ──
cohortemque postea duplici stipendio,
frumento, veste, cibariis militaribusque donis amplissime donavit
①項 Pompeius noctu magnis additis munitionibus
reliquis diebus turres extruxit
et in altitudinem pedum XV effectis operibus vineis eam partem castrorum obtexit,
②項 et quinque intermissis diebus
alteram noctem subnubilam nactus
obstructis omnibus castrorum portis
et ad impediendum obicibus adiectis
tertia inita vigilia silentio exercitum eduxit
et se in antiquas munitiones recepit.
①項 Omnibus deinceps diebus
Caesar exercitum in aciem aequum in locum produxit, si Pompeius proelio decertare vellet,
ut paene castris Pompei legiones subiceret;
tantumque a vallo eius prima acies aberat, uti ne telum tormento adigi posset.
②項 Pompeius autem,
ut famam opinionemque hominum teneret,
sic pro castris exercitum constituebat,
ut tertia acies vallum contingeret,
omnis quidem instructus exercitus telis ex vallo abiectis protegi posset.
①項 Aetolia, Acarnania, Amphilochis per Cassium Longinum et Calvisium Sabinum,
ut demonstravimus, receptis
temptandam sibi Achaiam
ac paulo longius progrediendum existimabat Caesar.
②項 Itaque eo Q. <Fufium> Calenum misit
eique Sabinum et Cassium cum cohortibus adiungit.
③項 Quorum cognito adventu
Rutilius Lupus, qui Achaiam missus a Pompeio obtinebat,
Isthmum praemunire instituit, ut Achaia Fufium prohiberet.
④項 Calenus Delphos, Thebas [et] Orchomenum voluntate ipsarum civitatium recepit,
nonnullas urbes per vim expugnavit,
reliquas civitates circummissis legationibus
amicitiae Caesaris conciliare studebat.
In his rebus fere erat Fufius occupatus.
①項 Haec cum in Achaia atque apud Dyrrachium gererentur
Scipionemque in Macedoniam venisse constaret,
non oblitus pristini instituti
Caesar mittit ad eum <A.> Clodium, suum atque illius familiarem,
quem ab illo traditum initio et commendatum in suorum necessariorum numero habere instituerat.
②項 Huic dat litteras mandataque ad eum,
quorum haec erat summa:
sese omnia de pace expertum nihil adhuc <effecisse;
hoc> arbitrari vitio factum eorum, quos esse auctores eius rei voluisset,
quod sua mandata perferre non opportuno tempore ad Pompeium vererentur.
③項 Scipionem ea esse auctoritate,
ut non solum libere quae probasset exponere,
sed etiam ex magna parte compellere atque errantem regere posset;
praeesse autem suo nomine exercitui,
ut praeter auctoritatem vires quoque ad coercendum haberet.
④項 Quod si fecisset,
quietem Italiae,
pacem provinciarum,
salutem imperii uni omnes acceptam relaturos.
⑤項 Haec ad eum mandata Clodius refert
ac primis diebus, ut videbatur, libenter auditus,
reliquis ad colloquium non admittitur,
castigato Scipione a Favonio, ut postea confecto bello reperiebamus,
infectaque re sese ad Caeaarem recepit.
①項 Caesar,
quo facilius equitatum Pompeianum ad Dyrrachium contineret et pabulatione prohiberet,
aditus duos, quos esse angustos demonstravimus, magnis operibus praemunivit
castellaque his locis posuit.
②項 Pompeius,
ubi nihil profici equitatu cognovit,
paucis intermissis diebus,
rursus eum navibus ad se intra munitiones recepit.
③項 Erat summa inopia pabuli,
adeo ut foliis ex arboribus strictis et teneris harundinum radicibus contusis equos alerent;
frumenta enim, quae fuerant intra munitiones sata, consumpserant.
④項 Et cogebantur Corcyra atque Acarnania longo interiecto navigationis spatio pabulum subportare,
quodque erat eius rei minor copia,
hordeo adaugere
atque his rationibus equitatum tolerare.
⑤項 Sed postquam
non modo hordeum pabulumque omnibus locis herbaeque desectae,
sed etiam frons ex arboribus deficiebat,
corruptis equis macie conandum sibi aliquid Pompeius de eruptione existimavit.
①項 Erant apud Caesarem in equitum numero Allobroges II(duo) fratres,
Roucillus et Aecus,
Adbucilli filii, qui principatum in civitate multis annis obtinuerat,
singulari virtute homines,
quorum opera Caesar omnibus Gallicis bellis optima fortissimaque erat usus.
②項 His domi ob has causas amplissimos magistratus mandaverat
atque eos extra ordinem in senatum legendos curaverat,
agrosque in Gallia ex hostibus captos
praemiaque rei pecuniariae magna tribuerat
locupletesque ex egentibus fecerat.
③項 Hi propter virtutem
non solum apud Caesarem in honore erant,
sed etiam apud exercitum cari habebantur;
sed freti amicitia Caesaris
et stulta ac barbara adrogantia elati
despiciebant suos
stipendiumque equitum fraudabant
et praedam omnem domum avertebant.
④項 Quibus illi rebus permoti universi Caesarem adierunt
palamque de eorum iniuriis sunt questi
et ad cetera addiderunt
falsum ab his equitum numerum deferri, quorum stipendium averterent.
①項 Caesar neque tempus illud animadversionis esse existimans
et multa virtuti eorum concedens
rem totam distulit;
illos secreto castigavit, quod quaestui equites haberent,
monuitque, ut ex sua amicitia omnia exspectarent
et ex praeteritis suis officiis reliqua sperarent.
②項 Magnam tamen haec res illis offensionem et contemptionem ad omnes adtulit,
idque ita esse cum ex aliorum obiectationibus
tum etiam ex domestico iudicio atque animi conscientia intellegebant.
③項 Quo pudore adducti
et fortasse non se liberari,
sed in aliud tempus reservari arbitrati
discedere ab nobis et novam temptare fortunam
novasque amicitias experiri constituerunt.
④項 Et cum paucis conlocuti clientibus suis,
quibus tantum facinus committere audebant,
primum conati sunt praefectum equitum C. Volusenum interficere,
ut postea bello confecto cognitum est,
ut cum munere aliquo perfugisse ad Pompeium viderentur;
⑤項 postquam id difficilius visum est
neque facultas perficiendi dabatur,
quam maximas potuerunt pecunias mutuati,
proinde ac <si> suis satisfacere et fraudata restituere vellent,
multis coemptis equis
ad Pompeium transierunt
cum eis, quos sui consilii participes habebant.
①項 Quos Pompeius,
quod erant honesto loco nati et instructi liberaliter
magnoque comitatu et multis iumentis venerant
virique fortes habebantur et in honore apud Caesarem fuerant,
quodque <id> novum et praeter consuetudinem acciderat,
omnia sua praesidia circumduxit atque ostentavit.
②項 Nam ante id tempus nemo aut miles aut eques a Caesare ad Pompeium transierat,
cum paene cotidie <nonnulli> a Pompeio ad Caesarem perfugerent,
vulgo vero universi in Epiro atque Aetolia conscripti milites
earumque regionum omnium quae a Caesare tenebantur.
③項 Sed hi cognitis omnibus rebus,
seu quid in munitionibus perfectum non erat,
seu quid a peritioribus rei militaris desiderari videbatur,
temporibusque rerum et spatiis locorum,
custodiarum varia diligentia animadversa,
prout cuiusque eorum, qui negotiis praeerant, aut natura aut studium ferebat, haec ad Pompeium omnia detulerunt.
①項 Quibus ille cognitis
eruptionisque iam ante capto consilio, ut demonstratum est,
tegimenta galeis milites ex viminibus facere
atque aggerem iubet conportare.
②項 His paratis rebus
magnum numerum levis armaturae et sagittariorum
aggeremque omnem noctu in scaphas et naves actuarias imponit
et de media nocte cohortes LX ex maximis castris praesidiisque deductas
ad eam partem munitionum ducit, quae pertinebat
ad mare longissimeque a maximis castris Caesaris aberat.
③項 Eodem naves, quas demonstravimus, aggere et levis armaturae militibus completas,
quasque ad Dyrrachium naves longas habebat, mittit
et, quid a quoque fieri velit, praecipit.
④項 Ad eas munitiones
Caesar Lentulum Marcellinum quaestorem cum legione VIIII positum habebat.
Huic, quod valetudine minus commoda utebatur,
Fulvium Postumum adiutorem submiserat.
①項 Erat eo loco fossa pedum XV
et vallum contra hostem in altitudinem pedum X,
tantundemque eius valli agger in latitudinem patebat;
ab eo intermisso spatio pedum DC
alter conversus in contrariam partem erat vallus humiliore paulo munitione.
②項 Hoc enim superioribus diebus timens Caesar,
ne navibus nostri circumvenirentur,
duplicem eo loco fecerat vallum,
ut, si ancipiti proelio dimicaretur, posset resisti.
③項 Sed operum magnitudo
et continens omnium dierum labor,
quod milia passuum in circuitu XVII munitione erat conplexus,
perficiendi spatium non dabat.
④項 Itaque contra mare transversum vallum, qui has duas munitiones coniungeret,
nondum perfecerat.
⑤項 Quae res nota erat Pompeio, delata per Allobroges perfugas,
magnumque nostris attulerat incommodum.
⑥項 Nam ut ad mare nostrae cohortes [nona leg.] excubuerant,
accessere subito prima luce Pompeiani
<nostris inprovisus Pompeiani> exercitus adventus extitit;
simul navibus circumvecti milites in exteriorem vallum tela iaciebant, fossaeque aggere complebantur,
et legionarii interioris munitionis defensores
scalis admotis tormentis cuiusque generis telisque terrebant,
magnaque multitudo sagittariorum ab utraque parte circumfundebatur.
⑦項 Multum autem ab ictu lapidum, quod unum nostris erat telum,
viminea tegimenta galeis inposita defendebant.
⑧項 Itaque cum omnibus rebus nostri premerentur
atque aegre resisterent,
animadversum est vitium munitionis, quod supra demonstratum est,
atque inter duos vallos, qua perfectum opus non erat,
per mare navibus expositi in aversos nostros impetum fecerunt
atque ex utraque munitione deiectos
terga vertere coegerunt
①項 Hoc tumultu nuntiato,
Marcellinus cohortes subsidio ･･･ nostris laborantibus submittit ex castris;
quae fugientes conspicatae
neque illos suo adventu confirmare potuerunt
neque ipsae hostium impetum tulerunt.
②項 Itaque quodcumque addebatur subsidii,
id corruptum timore fugientium
terrorem et periculum augebat;
hominum enim multitudine receptus impediebatur.
③項 In eo proelio
cum gravi vulnere esset adfectus aquilifer et a viribus deficeretur,
conspicatus equites nostros
"hanc ego" inquit "et vivus multos per annos magna diligentia defendi
et nunc moriens eadem fide Caesari restituo.
Nolite, obsecro, committere, quod ante in exercitu Caesaris non accidit,
ut rei militaris dedecus admittatur,
incolumemque ad eum deferte."
④項 Hoc casu aquila conservatur,
omnibus primae cohortis centurionibus interfectis praeter principem priorem.
①項 Iamque Pompeiani magna caede nostrorum
castris Marcellini adpropinquabant, non mediocri terrore inlato reliquis cohortibus,
et M. Antonius qui proximum locum praesidiorum tenebat,
ea re nuntiata
cum cohortibus XII descendens ex loco superiore cernebatur.
Cuius adventus Pompeianos conmpressit
nostrosque firmavit,
ut se ex maximo timore colligerent.
②項 Neque multo post Caesar,
significatione per castella fumo facta,
ut erat superioris temporis consuetudo,
deductis quibusdam cohortibus ex praesidiis eodem venit.
③項 Qui, cognito detrimento,
cum animadvertisset Pompeium extra munitiones egressum, castra secundum mare munire,
ut libere pabulari posset nec minus aditum navibus haberet,
commutata ratione belli,
quoniam propositum non tenuerat,
castra iuxta Pompeium munire iussit.
①項 Qua perfecta munitione
animadversum est ab speculatoribus Caesaris,
cohortes quasdam, quod instar legionis videretur, esse post silvam et in vetera castra duci.
②項 Castrorum hic situs erat.
Superioribus diebus nona Caesaris legio
cum se obiecisset Pompeianis copiis atque opere, ut demonstravimus, circummuniret,
castra eo loco posuit.
③項 Haec silvam quandam contingebant
neque longius a mari passibus CCC aberant.
④項 Post,
mutato consilio quibusdam de causis,
Caesar paulo ultra eum locum castra transtulit,
paucisque intermissis diebus eadem haec Pompeius occupaverat,
et, quod eo loco plures erat legiones habiturus,
relicto interiore vallo maiorem adiecerat munitionem.
⑤項 Ita minora castra inclusa maioribus
castelli atque arcis locum obtinebant.
⑥項 Item ab angulo castrorum sinistro
munitionem ad flumen perduxerat circiter passus CCCC,
quo liberius a periculo milites aquarentur.
⑦項 Sed is quoque, mutato consilio quibusdam de causis,
quas commemorari necesse non est,
eo loco excesserat.
Ita conplures dies <vacua> manserant castra;
munitiones quidem omnes integrae erant.
①項 Eo signa legionis inlata
speculatores Caesari renuntiarunt.
Hoc idem visum ex superioribus quibusdam castellis confirmaverunt.
Is locus aberat <a> novis Pompei castris circiter passus quingentos.
②項 Hanc legionem sperans Caesar se opprimere posse
et cupiens eius diei detrimentum sarcire,
reliquit in opere cohortes duas, quae speciem munitionis praeberent;
③項 ipse diverso itinere, quam potuit occultissime,
reliquas cohortes, numero XXXIII,
in quibus erat legio nona multis amissis centurionibus deminutoque militum numero,
ad legionem Pompei castraque minora duplici acie eduxit.
④項 Neque eum prima opinio fefellit.
Nam et pervenit priusquam Pompeius sentire posset,
et tametsi erant munitiones castrorum magnae,
tamen sinistro cornu, ubi erat ipse, celeriter adgressus Pompeianos ex vallo deturbavit.
⑤項 Erat obiectus portis ericius.
Hic paulisper est pugnatum,
cum inrumpere nostri conarentur,
illi castra defenderent,
fortissimeque T.(Tito) Puleione,
cuius opera proditum exercitum C. Antoni demonstravimus, eo loco propugnante.
⑥項 Sed tamen nostri virtute vicerunt,
excisoque ericio
primo in maiora castra,
post etiam in castellum, quod erat inclusum maioribus castris, inruperunt,
quod eo pulsa legio sese receperat;
nonnullos ibi repugnantes interfecerunt.
①項 Sed fortuna, quae plurimum potest
cum in reliquis rebus tum praecipue in bello,
parvis momentis magnas rerum commutationes efficit;
ut tum accidit.
②項 Munitionem, quam pertinere a castris ad flumen supra demonstravimus,
dextri Caesaris cornus cohortes ignorantia loci sunt secutae,
cum portam quaererent
castrorumque eam munitionem esse arbitrarentur.
③項 Quod cum esset animadversum coniunctam esse flumini,
prorutis munitionibus defendente nullo transcenderunt,
omnisque noster equitatus eas cohortes est secutus.
①項 Sed fortuna, quae plurimum potest
cum in reliquis rebus tum praecipue in bello,
parvis momentis magnas rerum commutationes efficit;
ut tum accidit.
②項 Munitionem, quam pertinere a castris ad flumen supra demonstravimus,
dextri Caesaris cornus cohortes ignorantia loci sunt secutae,
cum portam quaererent
castrorumque eam munitionem esse arbitrarentur.
③項 Quod cum esset animadversum coniunctam esse flumini,
prorutis munitionibus defendente nullo transcenderunt,
omnisque noster equitatus eas cohortes est secutus.
①項 Interim Pompeius hac satis longa interiecta mora et re nuntiata
V legiones ab opere deductas subsidio suis duxit;
eodemque tempore equitatus eius nostris equitibus adpropinquabat,
et acies instructa a nostris, qui castra occupaverant, cernebatur,
omniaque sunt subito mutata.
②項 Pompeiana legio celeris spe subsidii confirmata
ab decumana porta resistere conabatur
atque ultro in nostros impetum faciebat.
Equitatus Caesaris,
quod angusto itinere per aggeres ascendebat,
receptui suo timens
initium fugae faciebat.
③項 Dextrum cornu,
quod erat a sinistro seclusum, terrore equitum animadverso,
ne intra munitionem opprimeretur,
ea parte, quam proruerat, sese recipiebat,
ac plerique ex his, ne in angustias inciderent,
X pedum munitione se in fossas praecipitabant,
primisque oppressis
reliqui per horum corpora salutem sibi atque exitum pariebant.
④項 Sinistro cornu milites
cum ex vallo Pompeium adesse et suos fugere cernerent,
veriti ne angustiis intercluderentur, cum extra et intus hostem haberent,
eodem quo venerant receptu sibi consulebant,
omniaque erant tumultus, timoris, fugae plena,
adeo ut, cum Caesar signa fugientium manu prenderet et consistere iuberet,
alii dimissis equis eundem cursum confugerent,
alii ex metu etiam signa dimitterent,
neque quisquam omnino consisteret.
①項 His tantis malis
haec subsidia succurrebant, quominus omnis deleretur exercitus,
quod Pompeius insidias timens, credo,
quod haec praeter spem acciderant eius,
qui paulo ante ex castris fugientes suos conspexerat,
munitionibus adpropinquare aliquamdiu non audebat,
equitesque eius angustiis atque his a Caesaris militibus occupatis,
ad insequendum tardabantur.
②項 Ita parvae res magnum in utramque partem momentum habuerunt.
Munitiones enim a castris ad flumen perductae,
expugnatis iam castris Pompei, prope iam expeditam Caesaris victoriam interpellaverunt,
eadem res celeritate insequentium tardata nostris salutem attulit.
①項 Duobus his unius diei proeliis
Caesar desideravit
milites DCCCCLX
et notos equites Romanos
[Fleginatem] Tuticanum Gallum, senatoris filium,
C. Fleginatem Placentia,
A. Granium Puteolis,
M. Sacrativirum Capua,
tribunos militum quinque,
et centuriones XXXII;
②項 sed horum omnium pars magna
in fossis munitionibusque et fluminis ripis oppressa suorum in terrore ac fuga
sine ullo vulnere interiit;
signaque sunt militaria amissa XXXII.
③項 Pompeius eo proelio imperator est appellatus.
Hoc nomen obtinuit
atque ita se postea salutari passus,
sed <neque> in litteris numquam adscribere scribere est solitus,
neque in fascibus insignia laureae praetulit.
④項 At Labienus,
cum ab eo impetravisset, ut sibi captivos tradi iuberet,
omnes productos ostentationis, ut videbatur, causa,
quo maior perfugae fides haberetur,
commilitones appellans
et magna verborum contumelia
interrogans, solerentne veterani milites fugere,
in omnium conspectu interfecit.
①項 His rebus
tantum fiduciae ac spiritus Pompeianis accessit,
ut non de ratione belli cogitarent,
sed vicisse iam sibi viderentur.
②項 Non illi paucitatem nostrorum militum,
non iniquitatem loci atque angustias praeoccupatis castris
et ancipitem terrorem intra extraque munitiones,
non abscisum in duas partes exercitum,
cum altera alteri auxilium ferre non posset,
causae fuisse cogitabant.
③項 Non ad haec addebant
non [ex] concursu acri facto,
non proelio dimicatum,
sibique ipsos multitudine atque angustiis maius attulisse detrimentum, quam ab hoste accepissent.
④項 Non denique communes belli casus recordabantur,
quam parvulae saepe causae vel falsae suspicionis vel terroris repentini vel obiectae religionis
magna detrimenta intulissent,
quotiens vel ducis vitio vel culpa tribuni in exercitu esset offensum;
sed proinde ac si virtute vicissent
neque ulla commutatio rerum posset accidere,
per orbem terrarum fama ac litteris victoriam eius diei concelebrabant.
①項 Caesar ab superioribus consiliis depulsus
omnem sibi commutandam belli rationem existimavit.
②項 Itaque,
uno tempore praesidiis omnibus deductis
et oppugnatione dimissa
coactoque in unum locum exercitu,
contionem apud milites habuit hortatusque est,
ne ea, quae accidissent, graviter ferrent,
neve his rebus terrerentur
multisque secundis proeliis unum adversum et id mediocre opponerent.
③項 Habendam fortunae gratiam,
quod Italiam sine aliquo vulnere cepissent,
quod duas Hispanias bellicosissimorum hominum peritissimis atque exercitatissimis ducibus pacavissent,
quod finitimas frumentariasque provincias in potestatem redegissent;
denique recordari debere,
qua felicitate
inter medias hostium classes oppletis non solum portibus, sed etiam litoribus
omnes incolumes essent transportati.
④項 Si non omnia caderent secunda,
fortunam esse industria sublevandam.
Quod esset acceptum detrimenti,
cuiusvis potius quam suae culpae debere tribui.
⑤項 Locum se aequum ad dimicandum dedisse,
potitum se esse hostium castris,
expulisse ac superasse pugnantes.
Sed sive ipsorum perturbatio
sive error aliquis
sive etiam fortuna partam iam
praesentemque victoriam interpellavisset,
dandam omnibus operam, ut acceptum incommodum virtute sarciretur.
⑥項 Quod si esset factum, <futurum>,
ut detrimentum in bonum verteret,
uti ad Gergoviam accidisset,
atque ei, qui ante dimicare timuissent, ultro se proelio offerrent.
①項 Hac habita contione
nonnullos signiferos ignominia notavit
ac loco movit.
②項 Exercitui quidem omni tantus incessit ex incommodo dolor
tantumque studium infamiae sarciendae,
ut nemo aut tribuni aut centurionis imperium desideraret
et sibi quisque etiam poenae loco graviores inponeret labores
simulque omnes arderent cupiditate pugnandi,
cum superioris etiam ordinis nonnulli ratione permoti
manendum eo loco et rem proelio committendam existimarent.
③項 Contra ea Caesar
neque satis militibus perterritis confidebat
spatiumque interponendum ad recreandos animos putabat,
relictisque munitionibus magnopere rei frumentariae timebat.
①項 Itaque
nulla interposita mora
sauciorum modo et aegrorum habita ratione
impedimenta omnia silentio prima nocte ex castris Apolloniam praemisit
ac conquiescere ante iter confectum vetuit.
His una legio missa praesidio est.
②項 His explicitis rebus
duas in castris legiones retinuit,
reliquas de quarta vigilia compluribus portis eductas eodem itinere praemisit
parvoque spatio intermisso,
ut et militare institutum servaretur
et quam serissime eius profectio cognosceretur,
conclamari iussit,
statimque egressus et novissimum agmen consecutus
celeriter ex conspectu castrorum discessit.
③項 Neque vero Pompeius cognito consilio eius moram ullam ad insequendum intulit,
sed eadem spectans, si itinere impedito perterritos deprehendere posset,
exercitum e castris eduxit
equitatumque praemisit ad novissimum agmen demorandum,
neque consequi potuit,
quod multum expedito itinere antecesserat Caesar.
④項 Sed cum ventum esset ad flumen Genusum,
quod ripis erat impeditis,
consecutus equitatus novissimos proelio detinebat.
⑤項 Huic suos Caesar equites opposuit
expeditosque antesignanos admiscuit CCCC,
qui tantum profecerunt,
ut equestri proelio commisso pellerent omnes
compluresque interficerent
ipsique incolumes se ad agmen reciperent.
①項 Confecto iusto itinere eius diei quod proposuerat
Caesar, traductoque exercitu flumen Genusum
veteribus suis in castris contra Asparagium consedit
militesque omnes intra vallum castrorum continuit
equitatumque per causam pabulandi emissum
confestim decumana porta in castra se recipere iussit.
②項 Simili ratione Pompeius confecto eius diei itinere
in suis veteribus castris ad Asparagium consedit.
③項 Eius milites,
quod ab opere integris munitionibus vacabant,
alii lignandi pabulandique causa longius progrediebantur,
alii, quod subito consilium profectionis ceperant
magna parte impedimentorum et sarcinarum relicta
ad haec repetenda invitati propinquitate superiorum castrorum
depositis in contubernio armis
vallum relinquebant.
④項 Quibus ad sequendum impeditis
Caesar, quod fore providerat,
meridiano fere tempore signo profectionis dato
exercitum educit
duplicatoque eius diei itinere
VIII milia passuum ex eo loco procedit;
quod facere Pompeius discessu militum non potuit.
①項 Postero die Caesar similiter praemissis prima nocte impedimentis
de quarta vigilia ipse egreditur,
ut siqua esset imposita dimicandi necessitas,
subitum casum expedito exercitu subiret.
Hoc idem reliquis fecit diebus.
②項 Quibus rebus perfectum est, ut
altissimis fluminibus atque impeditissimis itineribus
nullum acciperet incommodum.
③項 Pompeius enim,
primi diei mora inlata
et reliquorum dierum frustra labore suscepto,
cum se magnis itineribus extenderet et praegressos consequi cuperet,
quarta die finem sequendi fecit
atque aliud sibi consilium capiendum existimavit.
①項 Caesari ad saucios deponendos,
stipendium exercitui dandum,
socios confirmandos,
praesidium urbibus relinquendum
necesse erat adire Apolloniam.
②項 Sed his rebus
tantum temporis tribuit, quantum erat properanti necesse;
timens Domitio, ne adventu Pompei praeoccuparetur,
ad eum omni celeritate et studio incitatus ferebatur.
③項 Totius autem rei consilium his rationibus explicabat,
ut si Pompeius eodem contenderet,
abductum illum a mari
atque ab eis copiis, quas Dyrrachii comparaverat, [frumento ac commeatu,] abstractum
pari condicione belli secum decertare cogeret;
si in Italiam transiret,
coniuncto exercitu cum Domitio per Illyricum Italiae subsidio proficisceretur;
si Apolloniam Oricumque obpugnare et se omni maritima ora excludere conaretur,
obsesso Scipione necessario illum suis auxilium ferre cogeret.
④項 Itaque praemissis nuntiis ad Cn. Domitium Caesar
scripsit et, quid fieri vellet, ostendit
praesidioque Apolloniae cohortibus IIII,
Lissi una,
III Orici relictis,
quique erant ex vulneribus aegri depositis,
per Epirum atque Athamaniam iter facere coepit.
⑤項 Pompeius quoque de Caesaris consilio coniectura iudicans
ad Scipionem properandum sibi existimabat;
si Caesar iter illo haberet,
ut subsidium Scipioni ferret,
si ab ora maritima Oricoque discedere nollet,
quod legiones equitatumque ex Italia expectaret,
ipse ut omnibus copiis Domitium adgrederetur.
①項 His de causis
uterque eorum celeritati studebat,
et suis ut esset auxilio,
<et> ad opprimendos adversarios
ne occasioni temporis deesset.
②項 Sed Caesarem Apollonia a derecto itinere averterat;
Pompeius per Candaviam iter in Macedoniam expeditum habebat.
③項 Accessit etiam ex inproviso aliud incommodum,
quod Domitius, <cum> dies complures castris Scipionis castra conlata habuisset,
rei frumentariae causa ab eo discesserat
et Heracliam [Senticam], quae est subiecta Candaviae,
iter fecerat,
ut ipsa fortuna illum obicere Pompeio videretur.
Haec ad id tempus Caesar ignorabat.
④項 Simul a Pompeio litteris per omnes provincias civitatesque dimissis
de proelio ad Dyrrachium facto
latius inflatiusque multo, quam res erat gesta,
fama percrebruerat pulsum fugere Caesarem paene omnibus copiis amissis;
haec itinera infesta reddiderat,
haec civitates nonnullas ab eius amicitia avertebat.
⑤項 Quibus accidit rebus,
ut pluribus dimissi itineribus a Caesare ad Domitium et a Domitio ad Caesarem
nulla ratione iter conficere possent.
⑥項 Sed Allobroges, Roucilli atque Egi familiares,
quos perfugisse ad Pompeium demonstravimus,
conspicati in itinere exploratores Domiti,
seu pristina sua consuetudine, quod una in Gallia bella gesserant,
seu gloria elati, cuncta, ut erant acta, exposuerunt
et Caesaris profectionem, adventum Pompei docuerunt.
⑦項 A quibus Domitius certior factus
vix IIII horarum spatio antecedens
hostium beneficio periculum vitavit
et ad Aeginium, quod est obiectum oppositumque Thessaliae,
Caesari venienti occurrit.
①項 Coniuncto exercitu Caesar Gomphos pervenit,
quod est oppidum primum Thessaliae venientibus ab Epiro;
quae gens paucis ante mensibus ultro ad Caesarem legatos miserat,
ut suis omnibus facultatibus uteretur,
praesidiumque ab eo militum petierat.
②項 Sed eo fama iam praecurrerat, quam supra docuimus, de proelio Dyrrachino,
quod multis auxerat partibus.
③項 Itaque Androsthenes, praetor Thessaliae,
cum se victoriae Pompei comitem esse mallet quam socium Caesaris in rebus adversis,
omnem ex agris multitudinem servorum ac liberorum in oppidum cogit
portasque praecludit
et ad Scipionem Pompeiumque nuntios mittit, ut sibi subsidio veniant:
se confidere munitionibus oppidi, si celeriter succurratur;
longinquam oppugnationem sustinere non posse.
⑤項 Caesar, castris munitis,
scalas musculosque ad repentinam oppugnationem fieri
et crates parari iussit.
⑥項 Quibus rebus effectis
cohortatus milites docuit,
quantum usum haberet ad sublevandam omnium rerum inopiam
potiri oppido pleno atque opulento,
simul reliquis civitatibus huius urbis exemplo inferre terrorem
et id fieri celeriter, priusquam auxilia concurrerent.
⑦項 Itaque usus singulari militum studio
eodem, quo venerat, die post horam nonam
oppidum altissimis moenibus oppugnare adgressus
ante solis oocasum expugnavit
et ad diripiendum militibus concessit
statimque ab oppido castra movit
et Metropolim venit, sic ut nuntios expugnati oppidi famamque antecederet.
①項 Metropolitae,
primum eodem usi consilio,
isdem permoti rumoribus,
portas clauserunt
murosque armatis compleverunt;
sed postea casu civitatis Gomphensis cognito ex captivis, quos Caesar ad murum producendos curaverat,
portas aperuerunt.
②項 Quibus diligentissime conservatis,
conlata fortuna Metropolitum cum casu Gomphensium
nulla Thessaliae fuit civitas praeter Larisaeos,
qui magnis exercitibus Scipionis tenebantur,
quin Caesari parerent atque imperata facerent.
③項 Ille idoneum locum in agris nactus <ad frumentorum commeatus>,
quae prope iam matura erant,
ibi adventum expectare Pompei
eoque omnem belli rationem conferre constituit.
