①項 Caesar ab superioribus consiliis depulsus
omnem sibi commutandam belli rationem existimavit.
②項 Itaque,
uno tempore praesidiis omnibus deductis
et oppugnatione dimissa
coactoque in unum locum exercitu,
contionem apud milites habuit hortatusque est,
ne ea, quae accidissent, graviter ferrent,
neve his rebus terrerentur
multisque secundis proeliis unum adversum et id mediocre opponerent.
③項 Habendam fortunae gratiam,
quod Italiam sine aliquo vulnere cepissent,
quod duas Hispanias bellicosissimorum hominum peritissimis atque exercitatissimis ducibus pacavissent,
quod finitimas frumentariasque provincias in potestatem redegissent;
denique recordari debere,
qua felicitate
inter medias hostium classes oppletis non solum portibus, sed etiam litoribus
omnes incolumes essent transportati.
④項 Si non omnia caderent secunda,
fortunam esse industria sublevandam.
Quod esset acceptum detrimenti,
cuiusvis potius quam suae culpae debere tribui.
⑤項 Locum se aequum ad dimicandum dedisse,
potitum se esse hostium castris,
expulisse ac superasse pugnantes.
Sed sive ipsorum perturbatio
sive error aliquis
sive etiam fortuna partam iam
praesentemque victoriam interpellavisset,
dandam omnibus operam, ut acceptum incommodum virtute sarciretur.
⑥項 Quod si esset factum, <futurum>,
ut detrimentum in bonum verteret,
uti ad Gergoviam accidisset,
atque ei, qui ante dimicare timuissent, ultro se proelio offerrent.
①項 Hac habita contione
nonnullos signiferos ignominia notavit
ac loco movit.
②項 Exercitui quidem omni tantus incessit ex incommodo dolor
tantumque studium infamiae sarciendae,
ut nemo aut tribuni aut centurionis imperium desideraret
et sibi quisque etiam poenae loco graviores inponeret labores
simulque omnes arderent cupiditate pugnandi,
cum superioris etiam ordinis nonnulli ratione permoti
manendum eo loco et rem proelio committendam existimarent.
③項 Contra ea Caesar
neque satis militibus perterritis confidebat
spatiumque interponendum ad recreandos animos putabat,
relictisque munitionibus magnopere rei frumentariae timebat.
①項 Itaque
nulla interposita mora
sauciorum modo et aegrorum habita ratione
impedimenta omnia silentio prima nocte ex castris Apolloniam praemisit
ac conquiescere ante iter confectum vetuit.
His una legio missa praesidio est.
②項 His explicitis rebus
duas in castris legiones retinuit,
reliquas de quarta vigilia compluribus portis eductas eodem itinere praemisit
parvoque spatio intermisso,
ut et militare institutum servaretur
et quam serissime eius profectio cognosceretur,
conclamari iussit,
statimque egressus et novissimum agmen consecutus
celeriter ex conspectu castrorum discessit.
③項 Neque vero Pompeius cognito consilio eius moram ullam ad insequendum intulit,
sed eadem spectans, si itinere impedito perterritos deprehendere posset,
exercitum e castris eduxit
equitatumque praemisit ad novissimum agmen demorandum,
neque consequi potuit,
quod multum expedito itinere antecesserat Caesar.
④項 Sed cum ventum esset ad flumen Genusum,
quod ripis erat impeditis,
consecutus equitatus novissimos proelio detinebat.
⑤項 Huic suos Caesar equites opposuit
expeditosque antesignanos admiscuit CCCC,
qui tantum profecerunt,
ut equestri proelio commisso pellerent omnes
compluresque interficerent
ipsique incolumes se ad agmen reciperent.
①項 Confecto iusto itinere eius diei quod proposuerat
Caesar, traductoque exercitu flumen Genusum
veteribus suis in castris contra Asparagium consedit
militesque omnes intra vallum castrorum continuit
equitatumque per causam pabulandi emissum
confestim decumana porta in castra se recipere iussit.
②項 Simili ratione Pompeius confecto eius diei itinere
in suis veteribus castris ad Asparagium consedit.
③項 Eius milites,
quod ab opere integris munitionibus vacabant,
alii lignandi pabulandique causa longius progrediebantur,
alii, quod subito consilium profectionis ceperant
magna parte impedimentorum et sarcinarum relicta
ad haec repetenda invitati propinquitate superiorum castrorum
depositis in contubernio armis
vallum relinquebant.
④項 Quibus ad sequendum impeditis
Caesar, quod fore providerat,
meridiano fere tempore signo profectionis dato
exercitum educit
duplicatoque eius diei itinere
VIII milia passuum ex eo loco procedit;
quod facere Pompeius discessu militum non potuit.
①項 Postero die Caesar similiter praemissis prima nocte impedimentis
de quarta vigilia ipse egreditur,
ut siqua esset imposita dimicandi necessitas,
subitum casum expedito exercitu subiret.
Hoc idem reliquis fecit diebus.
②項 Quibus rebus perfectum est, ut
altissimis fluminibus atque impeditissimis itineribus
nullum acciperet incommodum.
③項 Pompeius enim,
primi diei mora inlata
et reliquorum dierum frustra labore suscepto,
cum se magnis itineribus extenderet et praegressos consequi cuperet,
quarta die finem sequendi fecit
atque aliud sibi consilium capiendum existimavit.
①項 Caesari ad saucios deponendos,
stipendium exercitui dandum,
socios confirmandos,
praesidium urbibus relinquendum
necesse erat adire Apolloniam.
②項 Sed his rebus
tantum temporis tribuit, quantum erat properanti necesse;
timens Domitio, ne adventu Pompei praeoccuparetur,
ad eum omni celeritate et studio incitatus ferebatur.
③項 Totius autem rei consilium his rationibus explicabat,
ut si Pompeius eodem contenderet,
abductum illum a mari
atque ab eis copiis, quas Dyrrachii comparaverat, [frumento ac commeatu,] abstractum
pari condicione belli secum decertare cogeret;
si in Italiam transiret,
coniuncto exercitu cum Domitio per Illyricum Italiae subsidio proficisceretur;
si Apolloniam Oricumque obpugnare et se omni maritima ora excludere conaretur,
obsesso Scipione necessario illum suis auxilium ferre cogeret.
④項 Itaque praemissis nuntiis ad Cn. Domitium Caesar
scripsit et, quid fieri vellet, ostendit
praesidioque Apolloniae cohortibus IIII,
Lissi una,
III Orici relictis,
quique erant ex vulneribus aegri depositis,
per Epirum atque Athamaniam iter facere coepit.
⑤項 Pompeius quoque de Caesaris consilio coniectura iudicans
ad Scipionem properandum sibi existimabat;
si Caesar iter illo haberet,
ut subsidium Scipioni ferret,
si ab ora maritima Oricoque discedere nollet,
quod legiones equitatumque ex Italia expectaret,
ipse ut omnibus copiis Domitium adgrederetur.
①項 His de causis
uterque eorum celeritati studebat,
et suis ut esset auxilio,
<et> ad opprimendos adversarios
ne occasioni temporis deesset.
②項 Sed Caesarem Apollonia a derecto itinere averterat;
Pompeius per Candaviam iter in Macedoniam expeditum habebat.
③項 Accessit etiam ex inproviso aliud incommodum,
quod Domitius, <cum> dies complures castris Scipionis castra conlata habuisset,
rei frumentariae causa ab eo discesserat
et Heracliam [Senticam], quae est subiecta Candaviae,
iter fecerat,
ut ipsa fortuna illum obicere Pompeio videretur.
Haec ad id tempus Caesar ignorabat.
④項 Simul a Pompeio litteris per omnes provincias civitatesque dimissis
de proelio ad Dyrrachium facto
latius inflatiusque multo, quam res erat gesta,
fama percrebruerat pulsum fugere Caesarem paene omnibus copiis amissis;
haec itinera infesta reddiderat,
haec civitates nonnullas ab eius amicitia avertebat.
⑤項 Quibus accidit rebus,
ut pluribus dimissi itineribus a Caesare ad Domitium et a Domitio ad Caesarem
nulla ratione iter conficere possent.
⑥項 Sed Allobroges, Roucilli atque Egi familiares,
quos perfugisse ad Pompeium demonstravimus,
conspicati in itinere exploratores Domiti,
seu pristina sua consuetudine, quod una in Gallia bella gesserant,
seu gloria elati, cuncta, ut erant acta, exposuerunt
et Caesaris profectionem, adventum Pompei docuerunt.
⑦項 A quibus Domitius certior factus
vix IIII horarum spatio antecedens
hostium beneficio periculum vitavit
et ad Aeginium, quod est obiectum oppositumque Thessaliae,
Caesari venienti occurrit.
①項 Coniuncto exercitu Caesar Gomphos pervenit,
quod est oppidum primum Thessaliae venientibus ab Epiro;
quae gens paucis ante mensibus ultro ad Caesarem legatos miserat,
ut suis omnibus facultatibus uteretur,
praesidiumque ab eo militum petierat.
②項 Sed eo fama iam praecurrerat, quam supra docuimus, de proelio Dyrrachino,
quod multis auxerat partibus.
③項 Itaque Androsthenes, praetor Thessaliae,
cum se victoriae Pompei comitem esse mallet quam socium Caesaris in rebus adversis,
omnem ex agris multitudinem servorum ac liberorum in oppidum cogit
portasque praecludit
et ad Scipionem Pompeiumque nuntios mittit, ut sibi subsidio veniant:
se confidere munitionibus oppidi, si celeriter succurratur;
longinquam oppugnationem sustinere non posse.
⑤項 Caesar, castris munitis,
scalas musculosque ad repentinam oppugnationem fieri
et crates parari iussit.
⑥項 Quibus rebus effectis
cohortatus milites docuit,
quantum usum haberet ad sublevandam omnium rerum inopiam
potiri oppido pleno atque opulento,
simul reliquis civitatibus huius urbis exemplo inferre terrorem
et id fieri celeriter, priusquam auxilia concurrerent.
⑦項 Itaque usus singulari militum studio
eodem, quo venerat, die post horam nonam
oppidum altissimis moenibus oppugnare adgressus
ante solis oocasum expugnavit
et ad diripiendum militibus concessit
statimque ab oppido castra movit
et Metropolim venit, sic ut nuntios expugnati oppidi famamque antecederet.
①項 Metropolitae,
primum eodem usi consilio,
isdem permoti rumoribus,
portas clauserunt
murosque armatis compleverunt;
sed postea casu civitatis Gomphensis cognito ex captivis, quos Caesar ad murum producendos curaverat,
portas aperuerunt.
②項 Quibus diligentissime conservatis,
conlata fortuna Metropolitum cum casu Gomphensium
nulla Thessaliae fuit civitas praeter Larisaeos,
qui magnis exercitibus Scipionis tenebantur,
quin Caesari parerent atque imperata facerent.
③項 Ille idoneum locum in agris nactus <ad frumentorum commeatus>,
quae prope iam matura erant,
ibi adventum expectare Pompei
eoque omnem belli rationem conferre constituit.
①項 Pompeius paucis post diebus in Thessaliam pervenit
contionatusque apud cunctum exercitum suis agit gratias,
Scipionis milites cohortatur, ut parta iam victoria praedae ac praemiorum velint esse participes,
receptisque omnibus in una castra legionibus
suum cum Scipione honorem partitur
classicumque apud eum cani
et alterum illi iubet praetorium tendi.
②項 Auctis copiis Pompei duobusque magnis exercitibus coniunctis,
pristina omnium confirmatur opinio
et spes victoriae augetur,
adeo ut, quidquid intercederet temporis,
id morari reditum in Italiam videretur,
et siquando quid Pompeius tardius aut consideratius faceret,
unius esse negotium diei,
sed illum delectari imperio
et consulares praetoriosque servorum habere numero dicerent.
③項 Iamque inter se palam de praemiis ac de sacerdotiis contendebant
in annosque consulatum definiebant,
alii domos bonaque eorum, qui in castris erant Caesaris, petebant;
④項 magnaque inter eos in consilio fuit controversia,
oporteretne Lucili Hirri,
quod is a Pompeio ad Parthos missus esset,
proximis comitiis praetoriis absentis rationem haberi,
cum eius necessarii fidem implorarent Pompei,
praestaret, quod proficiscenti recepisset,
ne per eius auctoritatem deceptus videretur,
reliqui, in labore pari ac periculo ne unus omnes antecederet, recusarent.
①項 Iam de sacerdotio Caesaris
Domitius, Scipio Spintherque Lentulus
cotidianis contentionibus ad gravissimas verborum contumelias palam descenderunt,
cum Lentulus aetatis honorem ostentaret,
Domitius urbanam gratiam dignitatemque iactaret,
Scipio affinitate Pompei confideret.
②項 Postulavit etiam L. Afranium proditionis exercitus Acutius Rufus apud Pompeium,
quod <neglegenter bellum> gestum in Hispania diceret.
③項 Et L. Domitius in consilio dixit
placere sibi bello confecto ternas tabellas dari ad iudicandum iis, qui ordinis essent senatorii belloque una cum ipsis interfuissent,
sententiasque de singulis ferrent,
qui Romae remansissent
quique intra praesidia Pompei fuissent neque operam in re militari praestitissent:
unam fore tabellam, qui liberandos omni periculo censerent,
alteram, qui capitis damnarent,
tertiam, qui pecunia multarent.
④項 Postremo omnes
aut de honoribus suis
aut de praemiis pecuniae
aut de persequendis inimicitiis agebant,
nec quibus rationibus superare possent,
sed, quemadmodum uti victoria deberent, cogitabant.
①項 Re frumentaria praeparata
confirmatisque militibus
et satis longo spatio temporis a Dyrrachinis proeliis intermisso,
quo satis perspectum habere militum <animum> videretur,
temptandum <Caesar> existimavit, quidnam Pompeius propositi aut voluntatis ad dimicandum haberet.
②項 Itaque exercitum ex castris eduxit
aciemque instruxit,
primum suis locis pauloque a castris Pompei longius,
continentibus vero diebus,
ut progrederetur a castris suis
collibusque Pompeianis aciem subiceret.
Quae res in dies confirmatiorem eius exercitum efficiebat.
③項 Superius tamen institutum in equitibus, quod demonstravimus, servabat,
ut, quoniam numero multis partibus esset inferior,
adulescentes atque expeditos ex antesignanis electis ad pernicitatem armis
inter equites proeliari iuberet,
qui cotidiana consuetudine usum quoque eius generis proeliorum perciperent.
④項 His erat rebus effectum,
ut equitum mille etiam apertioribus locis VII milium Pompeianorum impetum,
cum adesset usus, sustinere auderent
neque magnopere eorum multitudine terrerentur.
⑤項 Namque etiam per eos dies proelium secundum equestre fecit
atque unum Allobrogem ex duobus, quos perfugisse ad Pompeium supra docuimus,
cum quibusdam interfecit.
①項 Pompeius, qui castra in colle habebat,
ad infimas radices montis aciem instruebat,
semper, ut videbatur, expectans, si iniquis locis Caesar se subiceret.
②項 <Caesar> nulla ratione ad pugnam elici posse Pompeium existimans
hanc sibi commodissimam belli rationem iudicavit, uti castra ex eo loco moveret semperque esset in itineribus,
haec spectans, ut movendis castris pluribusque adeundis locis commodiore re frumentaria uteretur,
simulque in itinere ut aliquam occasionem dimicandi nancisceretur
et insolitum ad laborem Pompei exercitum cotidianis itineribus defatigaret.
③項 His constitutis rebus,
signo iam profectionis dato
tabernaculisque detensis
animum adversum est paulo ante extra cotidianam consuetudinem longius a vallo esse aciem Pompei progressam,
ut non iniquo loco posse dimicari videretur.
④項 Tum Caesar apud suos,
cum iam esset agmen in portis,
"differendum est" inquit "iter in praesentia nobis
et de proelio cogitandum, sicut semper depoposcimus;
animo simus ad dimicandum parati:
non facile occasionem postea reperiemus.";
confestimque expeditas copias educit.
①項 Pompeius quoque,
ut postea cognitum est,
suorum omnium hortatu statuerat proelio decertare.
Namque etiam in consilio superioribus diebus dixerat,
priusquam concurrerent acies,
fore uti exercitus Caesaris pelleretur.
②項 Id cum essent plerique admirati,
"scio me" inquit "paene incredibilem rem polliceri;
sed rationem consilii mei accipite,
quo firmiore animo in proelium prodeatis.
③項 Persuasi equitibus nostris,
idque mihi facturos confirmaverunt,
ut cum propius sit accessum,
dextrum Caesaris cornu ab latere aperto adgrederentur
et circumventa a tergo acie
prius perturbatum exercitum pellerent, quam a nobis telum in hostem iaceretur.
④項 Ita sine periculo legionum et paene sine vulnere bellum conficiemus.
Id autem difficile non est, cum tantum equitatu valeamus."
⑤項 Simul denuntiavit,
ut essent animo parati in posterum,
et quoniam fieret dimicandi potestas, ut saepe rogitavissent,
ne suam neu reliquorum opinionem fallerent.
①項 Hunc Labienus excepit
et, cum Caesaris copias despiceret,
Pompei consilium summis laudibus efferret,
"noli", inquit "existimare, Pompei,
hunc esse exercitum, qui Galliam Germaniamque devicerit.
②項 Omnibus interfui proeliis
neque temere incognitam rem pronuntio.
Perexigua pars illius exercitus superest;
magna pars deperiit,
quod accidere tot proeliis fuit necesse,
multos autumni pestilentia in Italia consumpsit,
multi domum discesserunt,
multi sunt relicti in continenti.
③項 An non audistis
ex iis qui per causam valetudinis remanserunt, cohortes esse Brundisii factas?
④項 Hae copiae quas videtis,
ex dilectibus horum annorum in citeriore Gallia sunt refectae,
et plerique sunt ex coloniis Transpadanis.
Ac tamen, quod fuit roboris,
duobus proeliis Dyrrachinis interiit."
⑤項 Haec cum dixisset,
iuravit se nisi victorem in castra non reversurum,
reliquosque ut idem facerent hortatus est.
⑥項 Hoc laudans Pompeius idem iuravit;
nec vero ex reliquis fuit quisquam qui iurare dubitaret.
⑦項 Haec cum facta sunt in consilio,
magna spe et laetitia omnium discessum est;
ac iam animo victoriam praecipiebant,
quod de re tanta et a tam perito imperatore
nihil frustra confirmari videbatur.
①項 Caesar cum Pompei castris adpropinquasset,
ad hunc modum aciem eius instructam animum advertit.
②項 Erant in sinistro cornu legiones duae traditae a Caesare initio dissensionis ex senatus consulto;
quarum una prima, altera tertia appellabatur.
In eo loco ipse erat Pompeius.
③項 Mediam aciem Scipio cum legionibus Syriacis tenebat.
Ciliciensis legio coniuncta cum cohortibus Hispanis, quas traductas ab Afranio docuimus,
in dextro cornu erant conlocatae.
④項 Has firmissimas se habere Pompeius existimabat.
Reliquas inter aciem mediam cornuaque interiecerat
numeroque cohortes CX expleverat.
⑤項 Haec erant milia XLV,
evocatorum circiter duo,
quae ex beneficiariis superiorum exercituum ad eum convenerant;
quae tota acie disperserat.
Reliquas cohortis VII castris propinquisque castellis praesidio disposuerat.
⑥項 Dextrum cornu eius rivus quidam impeditis ripis muniebat;
quam ob causam
cunctum equitatum, sagittarios funditoresque
omnes sinistro cornu obiecerat.
①項 Caesar superius institutum servans
X (decimam) legionem in dextro cornu,
nonam in sinistro conlocaverat,
tametsi erat Dyrrachinis proeliis vehementer adtenuata,
et huic sic adiunxit octavam,
ut paene unam ex duabus efficeret,
atque alteram alteri praesidio esse iusserat.
②項 Cohortes in acie LXXX constitutas habebat,
quae summa erat milium XXII;
cohortes VII castris praesidio reliquerat.
③項 Sinistro cornu Antonium,
dextro P. Sullam,
mediae aciei Cn. Domitium praeposuerat.
Ipse contra Pompeium constitit.
④項 Simul his rebus animadversis, quas demonstravimus,
timens, ne a multitudine equitum dextrum cornu circumveniretur,
celeriter ex tertia acie singulas cohortes detraxit
atque ex his quartam instituit equitatuique opposuit
et, quid fieri vellet, ostendit
monuitque eius diei victoriam in earum cohortium virtute constare.
⑤項 Simul tertiae aciei totique exercitui imperavit,
ne iniussu suo concurrerent;
se, cum id fieri vellet, vexillo signum daturum.
①項 Exercitum cum militari more ad pugnam cohortaretur
suaque in eum perpetui temporis officia praedicaret,
in primis commemoravit
testibus se militibus uti posse,
quanto studio pacem petisset,
quae per Vatinium in colloquiis,
quae per Aulum Clodium cum Scipione egisset,
quibus modis ad Oricum cum Libone de mittendis legatis contendisset.
②項 Neque se umquam abuti militum sanguine
neque rem publicam alterutro exercitu privare voluisse.
③項 Hac habita oratione
exposcentibus militibus et studio pugnae ardentibus
tuba signum dedit.
①項 Erat Crastinus evocatus in exercitu Caesaris,
qui superiore anno apud eum primum pilum in legione X duxerat,
vir singulari virtute.
②項 Hic signo dato,
"sequimini me", inquit,
"manipulares mei qui fuistis,
et vestro imperatori, quam constituistis operam date.
Unum hoc proelium superest;
quo confecto
et ille suam dignitatem et nos nostram libertatem recuperabimus."
③項 Simul respiciens Caesarem
"faciam", inquit, "hodie, imperator, ut aut vivo mihi aut mortuo gratias agas."
④項 Haec cum dixisset,
primus ex dextro cornu procucurrit
atque eum electi milites circiter CXX voluntarii [eiusdem centuriae] sunt prosecuti.
①項 Inter duas acies
tantum erat relictum spatii, ut satis esset ad concursum utriusque exercitus.
②項 Sed Pompeius suis praedixerat,
ut Caesaris impetum exciperent
neve se loco moverent
aciemque eius distrahi paterentur;
idque admonitu C. Triarii fecisse dicebatur,
ut primus excursus visque militum infringeretur
aciesque distenderetur,
atque in suis ordinibus dispositi dispersos adorirentur;
③項 leviusque casura pila sperabat in loco retentis militibus,
quam si ipsi inmissis telis occurrissent,
simul fore ut duplicato cursu Caesaris milites exanimarentur
et lassitudine conficerentur.
④項 Quod nobis quidem nulla ratione factum a Pompeio videtur,
propterea quod est quaedam animi incitatio atque alacritas naturaliter innata omnibus,
quae studio pugnae incenditur.
⑤項 Hanc non reprimere, sed augere imperatores debent;
neque frustra antiquitus institutum est,
ut signa undique concinerent
clamoremque universi tollerent;
quibus rebus et hostes terreri et suos incitari existimaverunt.
①項 Sed nostri milites dato signo
cum infestis pilis procucurrissent
atque animum advertissent non concurri a Pompeianis,
usu periti ac superioribus pugnis exercitati sua sponte cursum represserunt
et ad medium fere spatium constiterunt,
ne consumptis viribus adpropinquarent,
parvoque intermisso temporis spatio
ac rursus renovato cursu
pila miserunt celeriterque, ut erat praeceptum a Caesare, gladios strinxerunt.
②項 Neque vero Pompeiani huic rei defuerunt.
Nam et tela missa exceperunt
et impetum legionum tulerunt
et ordines conservarunt
pilisque missis ad gladios redierunt.
③項 Eodem tempore
equites ab sinistro Pompei cornu, ut erat imperatum, universi procucurrerunt,
omnisque multitudo sagittariorum se profudit.
④項 Quorum impetum noster equitatus non tulit,
sed paulum loco motus cessit,
equitesque Pompei hoc acrius instare
et se turmatim explicare
aciemque nostram a latere aperto circumire coeperunt.
⑤項 Quod ubi Caesar animum advertit,
quartae aciei, quam instituerat sex cohortiumnumero,
dedit signum.
⑥項 Illae celeriter procucurrerunt infestisque signis
tanta vi in Pompei equites impetum fecerunt, ut eorum nemo consisteret,
omnesque conversi non solum loco excederent,
sed protinus incitati fuga montes altissimos peterent.
⑦項 Quibus submotis,
omnes sagittarii funditoresque destituti inermes sine praesidio interfecti sunt.
⑧項 Eodem impetu cohortes sinistrum cornu,
pugnantibus etiam tum ac resistentibus in acie Pompeianis,
circumierunt eosque a tergo sunt adorti.
①項 Eodem tempore
tertiam aciem Caesar, quae quieta fuerat et se ad id tempus loco tenuerat,
procurrere iussit.
②項 Ita cum recentes atque integri defessis successissent,
alii autem a tergo adorirentur,
sustinere Pompeiani non potuerunt,
atque universi terga verterunt.
③項 Neque vero Caesarem fefellit,
quin ab iis cohortibus, quae contra equitatum in quarta acie conlocatae essent, initium victoriae oriretur,
ut ipse in cohortandis militibus pronuntiaverat.
④項 Ab his enim primum equitatus est pulsus,
ab isdem factae caedes sagittariorum ac funditorum,
ab isdem acies Pompeiana a sinistra parte [erat] circumita
atque initium fugae factum.
⑤項 Sed Pompeius ut equitatum suum pulsum vidit
atque eam partem, cui maxime confidebat, perterritam animadvertit,
<sibi> aliisque diffisus
acie excessit protinusque se in castra equo contulit,
et iis centurionibus, quos in statione ad praetoriam portam posuerat,
clare, ut milites exaudirent,
"tuemini" inquit "castra et defendite diligenter, siquid durius acciderit. Ego reliquas portas circumeo et castrorum praesidia confirmo." Haec cum dixisset, se in praetorium contulit summae rei diffidens et tamen eventum exspectans.
①項 Caesar,
Pompeianis ex fuga intra vallum conpulsis,
nullum spatium perterritis dari oportere existimans
milites cohortatus est, ut beneficio fortunae uterentur castraque oppugnarent.
②項 Qui, etsi magno aestu fatigati
── nam ad meridiem res erat perducta ──,
tamen ad omnem laborem animo parati imperio paruerunt.
③項 Castra a cohortibus, quae ibi praesidio erant relictae,
industrie defendebantur,
multo etiam acrius a Thracibus barbarisque auxiliis.
④項 Nam qui acie refugerant milites,
et animo perterriti
et lassitudine confecti,
missis plerique armis signisque militaribus,
magis de reliqua fuga quam de castrorum defensione cogitabant.
⑤項 Neque vero diutius, qui in vallo constiterant, multitudinem telorum sustinere potuerunt,
sed confecti vulneribus locum reliquerunt,
protinusque omnes ducibus usi centurionibus tribunisque militum
in altissimos montis, qui ad castra pertinebant, confugerunt.
①項 In castris Pompei videre licuit
trichilas structas,
magnum argenti pondus expositum,
recentibus caespitibus tabernacula constrata,
Luci etiam Lentuli et nonnullorum tabernacula protecta edera,
multaque praeterea, quae nimiem luxuriam et victoriae fiduciam designarent,
ut facile existimari posset nihil eos de eventu eius diei timuisse,
qui non necessarias conquirerent voluptates.
②項 At hi miserrimo ac patientissimo exercitui Caesaris luxuriem obiciebant,
cui semper omnia ad necessarium usum defuissent.
③項 Pompeius, iam cum intra vallum nostri versarentur,
equum nactus,
detractis insignibus imperatoriis,
decumana porta se ex castris eiecit
protinusque equo citato Larisam contendit.
④項 Neque ibi constitit,
sed eadem celeritate, paucos suos ex fuga nactus,
nocturno itinere non intermisso
comitatu equitum XXX ad mare pervenit
navemque frumentariam conscendit,
saepe, ut dicebatur, querens
tantum se opinionem fefellisse,
ut a quo genere hominum victoriam sperasset,
ab eo initio fugae facto
paene proditus videretur.
①項 Caesar castris potitus
a militibus contendit,
ne in praeda occupati reliqui negotii gerendi facultatem dimitterent.
②項 Qua re impetrata
montem opere circummunire instituit.
Pompeiani, quod is mons erat sine aqua,
diffisi ei loco
relicto monte,
universi iugis eius
Larisam versus <se> recipere coeperunt.
③項 Qua re animadversa,
Caesar copias suas divisit
partemque legionum in castris Pompei remanere iussit,
partem in sua castra remisit,
IIII secum legiones duxit
commodioreque itinere Pompeianis occurrere coepit
et progressus milia passuum VI
aciem instruxit.
④項 Qua re animadversa,
Pompeiani in quodam monte constiterunt.
Hunc montem flumen subluebat.
Caesar milites cohortatus [est],
etsi totius diei continenti labore erant confecti
noxque iam suberat,
tamen munitione flumen a monte seclusit,
ne noctu aquari Pompeiani possent.
⑤項 Quo perfecto opere,
illi de deditione missis legatis agere coeperunt.
Pauci ordinis senatorii, qui se cum eis coniunxerant,
nocte fuga salutem petiverunt.
①項 Caesar prima luce
omnes eos, qui in monte consederant,
ex superioribus locis in planitiem descendere
atque arma proicere iussit.
②項 Quod ubi sine recusatione fecerunt
passisque palmis proiecti ad terram
flentes ab eo salutem petiverunt,
consolatus consurgere iussit
et pauca apud eos de lenitate sua locutus, quo minore essent timore,
omnes conservavit militibusque suis commendavit,
ne qui eorum violaretur,
neu quid sui desiderarent.
③項 Hac adhibita
diligentia ex castris sibi legiones alias occurrere
et eas quas secum duxerat,
invicem requiescere atque in castra reverti iussit
eodemque die Larisam pervenit.
①項 In eo proelio non amplius ducentos milites desideravit,
sed centuriones, fortes viros, circiter XXX amisit.
②項 Interfectus est etiam fortissime pugnans Crastinus,
cuius mentionem supra fecimus,
gladio in os adversum coniecto.
③項 Neque id fuit falsum, quod ille in pugnam proficiscens dixerat.
Sic enim Caesar existimabat
eo proelio excellentissimam virtutem Crastini fuisse
optimeque eum de se meritum iudicabat.
④項 Ex Pompeiano exercitu circiter milia XV cecidisse videbantur,
sed in deditionem venerunt amplius milia XXIIII
── namque etiam cohortes, quae praesidio in castellis fuerant, sese Sullae dediderunt ──,
multi praeterea in finitimas civitates refugerunt,
signaque militaria ex proelio ad Caesarem sunt relata CLXXX et aquilae VIIII.
⑤項 L. Domitius ex castris in montem refugiens,
cum vires eum lassitudine defecissent, ab equitibus est interfectus.
①項 Eodem tempore
D. Laelius cum classe ad Brundisium venit
eademque ratione, qua factum a Libone antea demonstravimus,
insulam obiectam portui Brundisino tenuit.
②項 Similiter Vatinius, qui Brundisio praeerat,
tectis instructisque scaphis
elicuit naves Laelianas
atque ex his longius productam unam quinqueremem et minores duas
in angustiis portus cepit
itemque per equites dispositos
aqua prohibere classiarios instituit.
③項 Sed Laelius
tempore anni commodiore usus ad navigandum
onerariis navibus Corcyra Dyrrachioque aquam suis subportabat
neque a proposito deterrebatur
neque ante proelium in Thessalia factum cognitum
aut ignominia amissarum navium
aut necessariarum rerum inopia
ex portu insulaque expelli potuit.
①項 Isdem fere temporibus
Cassius cum classe Syrorum et Phoenicum et Cilicum in Siciliam venit,
et cum esset Caesaris classis divisa in duas partes,
dimidiae parti praeesset P. Sulpicius praetor <ad> Vibonem [ad fretum],
dimidiae M. Pomponius ad Messanam,
prius Cassius ad Messanam navibus advolavit,
quam Pomponius de eius adventu cognosceret,
②項 perturbatumque eum nactus nullis custodiis neque ordinibus certis,
magno vento et secundo conpletas onerarias naves taeda et pice et stuppa reliquisque rebus, quae sunt ad incendia,
in Pomponianam classem immisit atque omnes naves incendit XXXV, e quibus erant XX constratae. Tantusque eo facto timor incessit, ut, cum esset legio praesidio Messanae, vix oppidum defenderetur, et nisi eo ipso tempore quidam nuntii de Caesaris victoria per dispositos equites essent allati, existimabant plerique futurum fuisse, uti amitteretur.
③項 Tantusque eo facto timor incessit,
ut cum esset legio praesidio Messanae, vix oppidum defenderetur,
et nisi eo ipso tempore quidam nuntii de Caesaris victoria per dispositos equites essent adlati,
existimabant plerique futurum fuisse, uti amitteretur.
①項 Isdem fere temporibus
Cassius cum classe Syrorum et Phoenicum et Cilicum in Siciliam venit,
et cum esset Caesaris classis divisa in duas partes,
dimidiae parti praeesset P. Sulpicius praetor <ad> Vibonem [ad fretum],
dimidiae M. Pomponius ad Messanam,
prius Cassius ad Messanam navibus advolavit,
quam Pomponius de eius adventu cognosceret,
②項 perturbatumque eum nactus nullis custodiis neque ordinibus certis,
magno vento et secundo conpletas onerarias naves taeda et pice et stuppa reliquisque rebus, quae sunt ad incendia,
in Pomponianam classem immisit atque omnes naves incendit XXXV, e quibus erant XX constratae.
③項 Tantusque eo facto timor incessit,
ut cum esset legio praesidio Messanae, vix oppidum defenderetur,
et nisi eo ipso tempore quidam nuntii de Caesaris victoria per dispositos equites essent adlati,
existimabant plerique futurum fuisse, uti amitteretur.
④項 Sed opportunissime nuntiis adlatis oppidum fuit defensum;
Cassiusque ad Sulpicianam inde classem profectus est Vibonem,
adplicatisque nostri ad terram navibus [propter eundem timorem,]
pari atque antea ratione egerunt;
Cassius secundum nactus ventum
onerarias naves circiter XL <in nostras naves> praeparatas ad incendium immisit,
et flamma ab utroque cornu comprensa naves sunt combustae quinque.
⑤項 Cumque ignis magnitudine venti latius serperet,
milites, qui ex veteribus legionibus erant relicti praesidio navibus ex numero aegrorum, ignominiam non tulerunt,
⑥項 sed sua sponte naves conscenderunt
et a terra solverunt impetuque facto in Cassianam classem
quinqueremes duas, in quarum altera erat Cassius, ceperunt;
sed Cassius exceptus scapha refugit;
praeterea duae sunt depressae triremes.
⑦項 Neque multo post de proelio facto in Thessalia cognitum est,
ut ipsis Pompeianis fides fieret;
nam ante id tempus fingi a legatis amicisque Caesaris arbitrabantur.
Quibus rebus cognitis ex his locis Cassius cum classe discessit.
①項 Caesar omnibus rebus relictis
persequendum sibi Pompeium existimavit, quascumque in partes se ex fuga recepisset,
ne rursus copias comparare alias et bellum renovare posset,
et quantumcumque itineris equitatu efficere poterat,
cotidie progrediebatur
legionemque unam minoribus itineribus subsequi iussit.
②項 Erat edictum Pompei nomine Amphipoli propositum,
uti omnes eius provinciae iuniores,
Graeci civesque Romani, iurandi causa convenirent.
③項 Sed utrum avertendae suspicionis causa Pompeius proposuisset,
ut quam diutissime longioris fugae consilium occultaret,
an novis dilectibus,
si nemo premeret, Macedoniam tenere conaretur, existimari non poterat.
④項 Ipse ad ancoram una nocte constitit
et vocatis ad se Amphipoli hospitibus
et pecunia ad necessarios sumptus conrogata
cognitoque Caesaris adventu,
ex eo loco discessit et Mytilenas paucis diebus venit.
⑤項 Biduum tempestate retentus
navibusque aliis additis actuariis in Ciliciam atque inde Cyprum pervenit.
⑥項 Ibi cognoscit consensu omnium Antiochensium civiumque Romanorum, qui illic negotiarentur,
arma capta esse excludendi sui causa
nuntiosque dimissos ad eos, qui se ex fuga in finitimas <civitates> recepisse dicerentur,
ne Antiochiam adirent: id si fecissent, magno eorum capitis periculo futurum.
⑦項 Idem hoc L. Lentulo, qui superiore anno consul fuerat,
et P. Lentulo consulari ac nonnullis aliis acciderat Rhodi;
qui cum ex fuga Pompeium sequerentur atque in insulam venissent,
oppido ac portu recepti non erant
missisque ad eos nuntiis,
ut ex his locis discederent,
contra voluntatem suam naves solverant.
⑧項 Iamque de Caesaris adventu fama ad civitates perferebatur.
①項 Quibus cognitis rebus
Pompeius deposito adeundae Syriae consilio
pecunia societatibus sublata
et a quibusdam privatis sumpta
et aeris magno pondere ad militarem usum in naves inposito
duobusque milibus hominum armatis,
partim quos ex familiis societatum delegerat,
partim a negotiatoribus coegerat,
quosque ex suis quisque ad hanc rem idoneos existimabat,
Pelusium pervenit.
②項 Ibi casu rex erat Ptolomaeus,
puer aetate, magnis copiis cum sorore Cleopatra bellum gerens,
quam paucis ante mensibus per suos propinquos atque amicos regno expulerat;
castraque Cleopatrae non longo spatio ab eius castris distabant.
③項 Ad eum Pompeius misit,
ut pro hospitio atque amicitia patris Alexandria reciperetur
atque illius opibus in calamitate tegeretur.
④項 Sed qui ab eo missi erant,
confecto legationis officio
liberius cum militibus regis conloqui coeperunt eosque hortari,
ut suum officium Pompeio praestarent
neve eius fortunam despicerent.
⑤項 In hoc erant numero complures Pompei milites,
quos ex eius exercitu acceptos in Syria Gabinius Alexandriam traduxerat
belloque confecto apud Ptolomaeum, patrem pueri, reliquerat.
①項 His tum cognitis rebus
amici regis, qui propter aetatem eius in procuratione erant regni,
sive timore adducti, ut postea praedicabant, sollicitato exercitu regio, ne Pompeius Alexandriam Aegyptumque occuparet,
sive despecta eius fortuna, ut plerumque in calamitate ex amicis inimici exsistunt,
iis qui erant ab eo missi, palam liberaliter responderunt
eumque ad regem venire iusserunt;
②項 ipsi clam consilio inito
Achillam, praefectum regium, [singium] singulari hominem audacia,
et L. Septimium, tribunum militum, ad interficiendum Pompeium miserunt.
③項 Ab his liberaliter ipse appellatus
et quadam notitia Septimi productus,
quod bello praedonum apud eum ordinem duxerat,
naviculam parvulam conscendit cum paucis suis:
ibi ab Achilla et Septimio interficitur.
Item L. Lentulus comprehenditur ab rege et in custodia necatur.
①項 Caesar cum in Asiam venisset,
reperiebat T. Ampium conatum esse pecunias tollere Epheso ex fano Dianae
eiusque rei causa senatores omnes ex provincia evocavisse,
ut his testibus in summam pecuniae uteretur,
sed interpellatum adventu Caesaris profugisse.
②項 Ita duobus temporibus Ephesiae pecuniae Caesar auxilium tulit.
③項 Item constabat
Elide in templo Minervae repetitis atque enumeratis diebus, quo die proelium secundum Caesar fecisset,
simulacrum Victoriae, quod ante ipsam Minervam colnocatum esset
et ante ad simulacrum Minervae spectavisset,
ad valvas se templi limenque convertisse.
④項 Eodemque die Antiochiae in Syria
bis tantus exercitus clamor et signorum sonus exauditus est,
ut in muris armata civitas discurreret.
Hoc idem Ptolomaide accidit.
⑤項 Pergamique in occultis ac reconditis templi, quo praeter sacerdotes adire fas non est,
quae Graeci adyta appellant,
tympana sonuerunt.
⑥項 Item Trallibus in templo Victoriae, ubi Caesaris statuam consecraverant,
palma per eos dies [in tecto] inter coagmenta lapidum ex pavimento exstitisse ostendebatur.
①項 Caesar paucos dies in Asia moratus,
cum audisset Pompeium Cypri visum,
coniectans eum <in> Aegyptum iter habere propter necessitudines regni reliquasque eius loci opportunitates
cum legione una, quam se ex Thessalia sequi iusserat,
et altera, quam ex Achaia a Q. Fufio legato evocaverat,
equitibusque DCCC et navibus longis Rhodiis X et Asiaticis paucis Alexandriam pervenit.
②項 In his erant legionibus hominum milia III(tria) CC;
reliqui vulneribus ex proeliis et labore ac magnitudine itineris confecti consequi non potuerant.
③項 Sed Caesar confisus fama rerum gestarum
infirmis auxiliis proficisci non dubitaverat,
aeque omnem sibi locum tutum fore existimans.
④項 Alexandriae de Pompei morte cognoscit
atque ibi primum e navi egrediens
clamorem militum audit, quos rex in oppido praesidii causa reliquerat,
et concursum ad se fieri videt, quod fasces anteferrentur.
In hoc omnis multitudo maiestatem regiam minui praedicabat.
Hoc sedato tumultu
crebrae continuis diebus ex concursu multitudinis concitationes fiebant
compluresque milites huius urbis omnibus partibus interficiebantur.
①項 Quibus rebus animadversis,
legiones sibi alias ex Asia adduci iussit,
quas ex Pompeianis militibus confecerat.
Ipse enim necessario etesiis tenebatur,
qui navigantibus Alexandria flant adversissimi venti.
②項 Interim controversias regum
ad populum Romanum et ad se, quod esset consul, pertinere existimans
atque eo magis officio suo convenire, quod superiore consulatu cum patre Ptolomaeo et lege et senatus consulto societas erat facta,
ostendit sibi placere
regem Ptolomaeum atque eius sororem Cleopatram exercitus, quos haberent, dimittere
et de controversiis iure apud se potius quam inter se armis disceptare.
①項 Erat in procuratione regni propter aetatem pueri nutricius eius,
eunuchus nomine Pothinus.
Is primum inter suos queri atque indignari coepit regem ad causam dicendam evocari;
②項 deinde adiutores quosdam consilii sui nactus ex regis amicis
exercitum a Pelusio clam Alexandriam evocavit
atque eundem Achillam, cuius supra meminimus, omnibus copiis praefecit.
③項 Hunc incitatum suis et regis inflatum pollicitationibus,
quae fieri vellet, litteris nuntiisque edocuit.
④項 In testamento Ptolomaei patris
heredes erant scripti
ex duobus filiis maior
et ex duabus filiabus ea, quae aetate antecedebat.
⑤項 Haec uti fierent,
per omnes deos perque foedera, quae Romae fecisset,
eodem testamento Ptolomaeus populum Romanum obtestabatur.
⑥項 Tabulae testamenti unae
per legatos eius Romam erant adlatae, ut in aerario ponerentur
── hae cum propter publicas occupationes poni non potuissent,
apud Pompeium sunt depositae ──,
alterae eodem exemplo relictae atque obsignatae Alexandriae proferebantur.
①項 De his rebus cum ageretur apud Caesarem,
isque maxime vellet pro communi amico atque arbitro controversias regum componere,
subito exercitus regius equitatusque omnis venire Alexandriam nuntiatur.
②項 Caesaris copiae nequaquam erant tantae,
ut eis, extra oppidum si esset dimicandum, confideret.
Relinquebatur, ut se suis locis oppido teneret consiliumque Achillae cognosceret.
③項 Milites tamen omnes in armis esse iussit
regemque hortatus est,
ut ex suis necessariis, quos haberet maximae auctoritatis, legatos ad Achillam mitteret
et, quid esset suae voluntatis, ostenderet.
④項 A quo missi Dioscorides et Serapion,
qui ambo legati Romae fuerant magnamque apud patrem Ptolomaeum auctoritatem habuerant,
ad Achillam pervenerunt.
⑤項 Quos ille, cum in conspectum eius venissent,
priusquam audiret aut, cuius rei causa missi essent, cognosceret,
corripi atque interfici iussit;
quorum alter accepto vulnere occupatus per suos pro occiso sublatus,
alter interfectus est.
⑥項 Quo facto, regem ut in sua potestate haberet, Caesar effecit,
magnam regium nomen apud suos auctoritatem habere existimans,
et ut potius privato paucorum et latronum quam regio consilio susceptum bellum videretur.
①項 Erant cum Achilla eae copiae,
ut neque numero neque genere hominum neque usu rei militaris contemnendae viderentur.
②項 Milia enim XX in armis habebat.
Haec constabant ex Gabinianis militibus,
qui iam in consuetudinem Alexandrinae vitae ac licentiae venerant
et nomen disciplinamque populi Romani dedidicerant
uxoresque duxerant, ex quibus plerique liberos habebant.
③項 Huc accedebant collecti ex praedonibus latronibusque Syriae Ciliciaeque provinciae finitimarumque regionum.
Multi praeterea capitis damnati exulesque convenerant.
④項 Fugitivis omnibus nostris
certus erat Alexandriae receptus
certaque vitae condicio, ut dato nomine militum essent numero;
quorum si quis a domino prehenderetur,
consensu militum eripiebatur,
qui vim suorum, quod in simili culpa versabantur, ipsi pro suo periculo defendebant.
⑤項 Hi regum amicos ad mortem deposcere,
hi bona locupletum diripere,
stipendii augendi causa regis domum obsidere,
regno expellere alios, alios arcessere
vetere quodam Alexandrini exercitus instituto consuerant.
Erant praeterea equitum milia duo.
⑥項 Inveteraverant hi omnes compluribus Alexandriae bellis,
Ptolomaeum patrem in regnum reduxerant,
Bibuli filios duos interfecerant, bella cum Aegyptiis gesserant.
Hunc usum rei militaris habebant.
①項 His copiis fidens Achillas
paucitatemque militum Caesaris despiciens
occupabat Alexandriam praeter eam oppidi partem, quam Caesar cum militibus tenebat,
primo impetu domum eius inrumpere conatus;
sed Caesar dispositis per vias cohortibus impetum eius sustinuit.
②項 Eodemque tempore pugnatum est ad portum, ac longe maximam ea res adtulit dimicationem.
③項 Simul enim diductis copiis pluribus viis pugnabatur,
et magna multitudine navis longas occupare hostes conabantur;
quarum erant L auxilio missae ad Pompeium
proelioque in Thessalia facto domum redierant,
quadriremes omnes et quinqueremes aptae instructaeque omnibus rebus ad navigandum,
praeter has XXII, quae praesidii causa Alexandriae esse consuerant, constratae omnes.
④項 Quas si occupavissent, classe Caesari erepta
portum ac mare totum in sua potestate haberent,
commeatu auxiliisque Caesarem prohiberent.
⑤項 Itaque tanta est contentione actum, quanta agi debuit,
cum illi celerem in ea re victoriam, hi salutem suam consistere viderent.
⑥項 Sed rem obtinuit Caesar
omnesque eas naves et reliquas, quae erant in navalibus, incendit,
quod tam late tueri parva manu non poterat,
confestimque ad Pharum navibus milites exposuit.
①項 Pharus est in insula turris magna altitudine,
mirificis operibus extructa; quae nomen ab insula accepit.
②項 Haec insula obiecta Alexandriae portum efficit;
sed a superioribus regibus in longitudinem passuum DCCCC in mare iactis molibus
angusto itinere et ponte cum oppido coniungitur.
③項 In hac sunt insula domicilia Aegyptiorum et vicus oppidi magnitudine;
quaeque ubique naves inprudentia aut tempestate paulum suo cursu decesserunt,
has more praedonum diripere consuerunt.
④項 Iis autem invitis, a quibus Pharos tenetur,
non potest esse propter angustias navibus introitus in portum.
⑤項 Hoc tum veritus Caesar, hostibus in pugna occupatis,
militibus expositis Pharon prehendit atque ibi praesidium posuit.
⑥項 Quibus est rebus effectum,
uti tuto frumentum auxiliaque navibus ad eum subportari possent.
Dimisit enim circum omnes propinquas provincias atque inde auxilia evocavit.
⑦項 Reliquis oppidi partibus
sic est pugnatum ut aequo proelio discederetur et neutri pellerentur
── id efficiebant angustiae loci ──,
paucisque utrimque interfectis
Caesar loca maxime necessaria conplexus noctu praemuniit.
⑧項 In eo tractu oppidi
pars erat regiae exigua, in quam ipse habitandi causa initio erat inductus,
et theatrum coniunctum domui, quod arcis tenebat locum
aditusque habebat ad portum et ad reliqua regia.
⑨項 Has munitiones insequentibus auxit diebus,
ut pro muro obiectas haberet neu dimicare invitus cogeretur.
⑩項 Interim filia minor Ptolomaei regis
vacuam possessionem regni sperans
ad Achillan sese ex regia traiecit
unaque bellum administrare coepit.
⑪項 Sed celeriter est inter eos de principatu controversia orta;
quae res apud milites largitiones auxit;
magnis enim iacturis sibi quisque eorum animos conciliabat.
⑫項 Haec dum apud hostes geruntur,
Pothinus [nutricius pueri et procurator regni, in parte Caesaris,]
cum ad Achillan nuntios mitteret
hortareturque, ne negotio desisteret neve animo deficeret,
indicatis deprehensisque internuntiis a Caesare est interfectus.
[Haec initia belli Alexandrini fuerunt.]
